خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: سه سال دیگر، تاریخ بیهقی که یکی از مهمترین آثار نثر ادبیات ماست هزار ساله می‌شود؛ چند سالی است که روز اول آبان را به نام روز بزرگداشت ابوالفضل بیهقی _پدر نثر فارسی_ نامگذاری کرده اند. در این نگاه کوتاه می‌بینیم که چه کسانی با تصحیح باقیمانده این کتاب وزین پلی زده اند بر فراز این هزار سال، تا ما نیز بتوانیم بی‌واسطه آنچه بیهقی روایت می‌کند را ببینیم.

تصحیح «تاریخ بیهقی» به کوشش سید احمد ادیب پیشاوری

این کتاب نخستین چاپ مستقل این اثر در ایران و یکی از مهم‌ترین گام‌های اولیه در احیای متون نثر فارسی در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی است. ادیب پیشاوری نسخه خود از «تاریخ بیهقی» را در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی (۱۹۲۶ میلادی) در تهران به صورت چاپ سنگی منتشر کرد. این چاپ بر پایه نسخه‌ای بود که او خود از هند تهیه کرده و با نسخهٔ چاپ کلکته (۱۸۶۲ م.) تطبیق داده بود. چند سال بعد (۱۳۰۷–۱۳۰۸)، او این نسخه را بازبینی و حواشی تازه‌ای بدان افزود که در پایان با تصحیحات و اضافات به صورت کامل‌تر منتشر شد. مقدمه کوتاه او بیشتر ستایش نثر بیهقی و تأکید بر ارزش ادبی و تاریخی متن است، نه بررسی دقیق نسخه‌شناسی.

این چاپ، به تصریح پژوهشگران بعدی مانند دکتر علی‌اکبر فیاض و منوچهر دانش‌پژوه، اولین گام جدی در ایران برای نشر عمومی تاریخ بیهقی بود و زمینه را برای تصحیح‌های بعدی فیاض و غنی فراهم کرد. فیاض خود در چاپ معروفش از نسخهٔ ادیب پیشاوری به‌عنوان یکی از منابع استفاده کرده است. به گفته سعید نفیسی، هرچند ادیب پیشاوری در فهم نثر فارسی پخته است، اما کم‌تر به مقابله دقیق نسخه‌ها و ضبط‌های ناسخین پرداخته و گاه معنی را بر اساس ذوق ادبی خود تفسیر کرده است. از همین رو، چاپ او از حیث زیبایی ظاهری ممتاز ولی از نظر روش تصحیح انتقادی محدود به شمار می‌رود.

امروز چاپ ادیب پیشاوری جنبه تاریخی و نسخه‌پژوهانه دارد و معمولاً به عنوان منبع مقایسه‌ای در کار پژوهشگران (همچون در تصحیح‌های فیاض و یاحقی–سیدی) به کار می‌رود، نه به منزله چاپ علمی نهایی. با این همه، نقش او در احیای تاریخ بیهقی و معرفی مجدد آن به محافل ادبی ایران در دههٔ ۱۳۰۰ شمسی انکارناپذیر است.

تصحیح «تاریخ بیهقی» به کوشش سعید نفیسی

این تصحیح از مهم‌ترین چاپ‌های میانه قرن چهاردهم شمسی است که در سال ۱۳۱۹ خورشیدی منتشر شد و میان چاپ ادیب پیشاوری (۱۳۰۷ق/۱۲۶۹ ش) و چاپ علمی علی‌اکبر فیاض (۱۳۵۰ ش) قرار می‌گیرد.

نفیسی پس از مطالعه چاپ‌های کلکته (۱۸۶۲ م) و ادیب پیشاوری (۱۳۰۷ ق) به این نتیجه رسید که هر دو از نظر ضبط واژه‌ها، افتادگی‌ها و املای کهن دارای نارسایی‌اند و در مقدمه ویرایش خود تصریح کرد که باید «به روش پسندیده روزگار ما» چاپی تازه فراهم آورد. او از سال ۱۳۰۹ کار را آغاز کرد و پس از یک دهه کوشش سرانجام متن را به چاپ رساند.

چه کسانی تاریخ بیهقی را تصحیح کرده‌اند؟

نفیسی برای تصحیح خود از چند منبع بهره برد: چاپ ادیب پیشاوری و چاپ کلکته به‌عنوان پایه اصلی، نسخه‌ای خطی از تاریخ بیهقی که به گفته خودش «دانشمندی گمنام» پیش‌تر با یکی از نسخه‌های معتبر مقابله کرده و حاشیه‌هایی دقیق بر آن افزوده بود؛ همین نسخه دستاویزی ارزشمند برای اصلاح متن شد، نسخه‌های افزوده از کتابخانه مجلس شورای ملی، کتابخانه دانشگاه تهران، و چند نسخه شخصی در خراسان و هند.

این تصحیح در سه مجلد منتشر شد، دو جلد نخست شامل متن اصلی تاریخ بیهقی تا صفحه ۸۸۰ است. جلد سوم ویژه تعلیقات و فهرست‌ها است. او متن را با زبان و رسم‌الخط ادبی زمان خود تنظیم کرد، برخی تلفظ‌ها و املای کهن را به فارسی معیار نزدیک‌تر ساخت و توضیحات لغوی کوتاهی در پاورقی آورد. از تعلیقات ادیب پیشاوری نیز در جاهایی که لازم دانست استفاده کرد و با ذکر نقد خود در حواشی آورد. نفیسی همچنین نخستین پژوهشگری بود که نسخه‌های بیهقی را به دو شاخه «هندی» و «ایرانی» تقسیم کرد و این تقسیم‌بندی بعداً در تصحیح فیاض مورد استفاده قرار گرفت.

تصحیح نفیسی از نظر روش انتقادی و میزان مقابله نسخه‌ها هنوز در مرحله‌ای میانه میان تصحیح ادبی سنتی و روش متن‌شناسی علمی قرار دارد، اما از نظر سبک نگارش، نظم و عرضه دانشگاهی متن گامی مهم به سوی تصحیحات مدرن شمرده می‌شود. در نتیجه، تصحیح سعید نفیسی امروز به‌عنوان پلی میان چاپ پیشاوری و چاپ علمی فیاض شناخته می‌شود: متنی خوانا و منقح برای مخاطب عام، اما با ارزش تاریخی و نسخه‌شناختی برای پژوهشگران سال‌های میانی قرن چهاردهم شمسی.

تصحیح «تاریخ بیهقی» به کوشش دکتر علی‌اکبر فیاض

این تصحیح مشهورترین و تأثیرگذارترین ویرایش قرن چهاردهم از این شاهکار نثر فارسی است و از سال ۱۳۲۴ خورشیدی پایه نقد و ویرایش‌های بعدی شد. دکتر علی‌اکبر فیاض (۱۲۷۷–۱۳۵۰) استاد ادبیات فارسی و بنیان‌گذار دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد بود. او نخستین بار به همراه دکتر قاسم غنی در سال ۱۳۲۴ کار تصحیح «تاریخ بیهقی» را با مقابله چهار نسخه آغاز کرد و در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، پس از گردآوری نسخه‌های تازه، متن نهایی خود را منتشر ساخت. این تصحیح به‌طور رسمی توسط دانشگاه فردوسی مشهد چاپ شد و سپس بارها (از جمله در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۸۴) تجدید چاپ گردید.

فیاض در تصحیح خود از حدود ده نسخه خطی و چاپی استفاده کرد، از جمله: نسخه کهن فاضلیه (کتابت ۱۲۹۶ ق)، نسخه لیدن، نسخه هند (کلکته)، و نسخه‌هایی از کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه‌های استانبول و پاریس.

چه کسانی تاریخ بیهقی را تصحیح کرده‌اند؟

او برخلاف مصححان پیش از خود، روش علمیِ تطبیق نسخه‌ها و ضبط براساس اصالت زبانی و تاریخی متن را در پیش گرفت و اشتباهات چاپ‌های ادیب پیشاوری و نفیسی را با استناد زبان‌شناختی تصحیح کرد. مقدمه وی شامل مقاله‌ای محققانه با عنوان «نسخه‌های خطی تاریخ بیهقی» است که نخستین بررسی جامع نسخه‌شناسی این اثر به‌شمار می‌رود. تصحیح فیاض شامل: مقدمه تحقیقی گسترده درباره بیهقی، سبک نثر و اهمیت تاریخی کتاب، متن اصلی در ۸۱۵ صفحه، حواشی دقیق و لغت‌نامه مختصر در پایان جلد است. همچنین رسم‌الخط او تا حد زیادی به شیوه خط فارسی کلاسیک وفادار است، اما برای خوانایی بهتر، علائم نگارشی نوین را وارد متن کرد.

اشتهار این تصحیح به دقت، خوانایی و جامعیت سبب شد که تا دهه‌ها چاپ معیار دانشگاهی «تاریخ بیهقی» باشد و مبنای پژوهش‌های ادبی و تاریخی قرار گیرد. احمد کسروی و ملک‌الشعرای بهار از نخستین کسانی بودند که در مقالات انتقادی خود آن را «نخستین ویرایش علمی تاریخ بیهقی» خواندند.

تصحیح «تاریخ بیهقی» به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر

این کتاب از جمله ویرایش‌های معتبر و مکمل این اثر تاریخی و ادبی است که به صورت سه جلدی توسط نشر مهتاب منتشر شده است. خطیب رهبر استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران بود که در تصحیح‌های خود، به‌ویژه در این اثر، شرح‌نویسی و ارائه توضیحات مفصل حاشیه‌ای را روشی برجسته و منحصربه‌فرد قرار داد. این تصحیح علاوه بر متن کامل، دارنده حواشی مفصل درباره واژگان، اصطلاحات، اسامی اشخاص و شرح جمله‌های دشوار است که آن را همچون یک دایره‌المعارف کوچک پیرامون کتاب در آورده است. دقت او در توضیح و تحلیل متون همراه با دانش وسیع زبان‌شناسی و تاریخ ادبیات، این نسخه را برای پژوهشگران و دانشجویان ادبیات فارسی و تاریخ معاصر غزنویان منبعی ارزشمند ساخته است.

چه کسانی تاریخ بیهقی را تصحیح کرده‌اند؟

خطیب رهبر در مقدمه خود بر این اثر، نکات مهمی درباره صداقت و اطلاع کامل بیهقی از وقایع بیان کرده و بر ضرورت رعایت انصاف در تاریخ‌نگاری تأکید می‌کند. او همچنین این ویرایش را به گونه‌ای نگریسته که علاوه بر متن تاریخی، از منظر بلاغت و نثر فارسی نیز غنی و خواندنی جلوه کند. تصحیح خلیل خطیب رهبر ویژگی‌های برجسته‌ای از جمله شرح کاملی بر متن به صورت حواشی جامع دارد که آن را از بسیاری از نسخه‌های تصحیح‌شده متمایز می‌کند. این ویرایش یکی از معتبرترین منابع برای مطالعه متن و فهم عمیق‌تر «تاریخ بیهقی» است و در حوزه‌های زبان‌شناسی، ادبیات و تاریخ، خصوصاً مربوط به دوره غزنویان، کاربرد فراوانی دارد.

سه نسخه از یک تصحیح و تولد «دیبای دیداری» و «دیبای رخصت»

تصحیح «تاریخ بیهقی» به کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، از معتبرترین چاپ‌های معاصر این اثر کلاسیک نثر فارسی است. این تصحیح دو جلدی توسط دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر مهدی سیدی، با همکاری گروهی از دانشجویان، پس از بیش از شش سال پژوهش و مقابله نسخه‌ها آماده شد و نخستین‌بار در سال ۱۳۸۸ با انتشارات سخن منتشر گردید. چاپ هشتم آن در سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵) نیز تجدیدنظر و اصلاحات تازه‌ای داشته است. جلد نخست شامل مقدمه مفصل مصححان، متن کامل تاریخ بیهقی، ملحقات (از جمله مقدمه برخی نسخه‌های خطی و ترجمه بخش‌هایی عربی) است و جلد دوم به تعلیقات و دوازده فهرست گوناگون (لغات، ترکیبات، عربیات، اعلام و…) اختصاص دارد.

یاحقی و سیدی در تصحیح خود از ۲۴ نسخه خطی استفاده کرده‌اند، از جمله نسخه کهن فاضلیه (کتابت ۱۲۹۶ ق) و نسخه‌های پاریس و هند. آنان کوشیده‌اند با شواهد زبانی و تاریخی، قرائت‌های نادرست چاپ فیاض و دیگر مصححان را اصلاح کنند و در بسیاری موارد واژه‌ها و ترکیبات را با بررسی تطبیقی منابع بازسازی نمایند.

چه کسانی تاریخ بیهقی را تصحیح کرده‌اند؟

نکته قابل توجه این است که کتاب‌های «دیبای دیداری»، «دیبای رخصت» و تصحیح اصلی دو جلدی «تاریخ بیهقی» هر سه حاصل کار مشترک محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی هسند، اما تفاوت‌هایی ماهوی و هدف‌گذاری‌شده میان آن‌ها وجود دارد. «دیبای دیداری» نسخه‌ای ساده‌تر و کم‌حجم‌تر از همان تصحیح علمی دو جلدی تاریخ بیهقی است که هدفش سهولت دسترسی برای مخاطب عمومی بوده است.

این کتاب، حاوی متن کامل تاریخ بیهقی براساس همان ویرایش دو جلدی است، اما حواشی و تعلیقات تخصصی حذف شده‌اند. مقدمه بسیار کوتاه‌تر است. اصطلاحات دشوار یا لغات غریب فقط در موارد ضروری توضیح داده شده‌اند. به تعبیر یاحقی، این ویرایش «نسخه‌ای دیداری و خواندنی برای عموم» است که نثر آن چون «دیبای ظریف و دیدنی» لطافت دارد، و نام کتاب را از تعبیر خود بیهقی برگرفته‌اند: «دیبای دیداری» یعنی حریر نازکی که از ظرافت بتوان آن‌سویش را دید.

چه کسانی تاریخ بیهقی را تصحیح کرده‌اند؟

«دیبای رخصت» برخلاف «دیبای دیداری» اثری مستقل از تصحیح اصلی نیست، بلکه گزیده‌ای آموزشی از تاریخ بیهقی است که برای دانشجویان ادبیات فارسی تنظیم شد. هدف آن، آشنایی مخاطب با سبک بیهقی از رهگذر بخش‌هایی برگزیده و کاملاً حاشیه‌نویسی‌شده است. به تعبیر خود مصححان، این مجموعه به نوعی «دروازه ورود به جهان بیهقی» است، دارای تعلیقات آموزشی، واژه‌نامه مختصر، و متن گزیده‌شده‌ای از بخش‌های پرکاربرد کتاب، همچون «باب خوارزم» و داستان حسنک وزیر.

تصحیح جعفر مدرس صادقی

به جز تصحیح‌های گفته شده، جعفر مدرس صادقی نیز تصحیحی از تاریخ بیهقی منتشر کرده است. تصحیح «تاریخ بیهقی» به ویرایش جعفر مدرس صادقی، یکی از نسخه‌های معاصر این اثر کلاسیک نثر فارسی است که توسط نشر مرکز منتشر شده است؛ این تصحیح نسخه‌ای است متین و روان از تاریخ بیهقی که با حداقل دخل و تصرف در متن اصلی و با افزودن مقدمات و فهرست‌های کاربردی برای عادی خوانندگان عرضه شده است. این ویرایش به ویژه برای کسانی که می‌خواهند متن را به شکل نسبتاً دست‌نخورده ولی قابل فهم بخوانند، مناسب است.

چه کسانی تاریخ بیهقی را تصحیح کرده‌اند؟

جعفر مدرس صادقی در مقدمه خود تاکید می‌کند که بیهقی با تأکید بر مشاهده مستقیم و ثبت دقیق جزئیات، تاریخی مستند و نیز دارای جنبه‌های ادبی و داستانی نگاشته است. به همین دلیل است که «تاریخ بیهقی» هم به مثابه یک تاریخ مستند و هم اثری ادبی و رمانتیک شناخته شده است. این ویرایش بخشی از مجموعه «بازخوانی متون» نشر مرکز است که هدفش ارائه متونی دست‌نخورده و در عین حال خواندنی برای عموم است.

شهرام شکیبا: مردم ایران حتی در تلخی‌ها هم شوخی می‌سازند