باشگاه خبرنگاران جوان - تغییرات رفتاری مانند بی‌قراری، کسالت، بی‌اشتهایی یا پرخاشگری می‌تواند نشانه‌ای طبیعی از «سندرم پایان تابستان» باشد که ترکیبی از اضطراب و افسردگی خفیف است. این حالت‌ها معمولاً در هفته‌های اول مهر مشاهده می‌شود.

بازگشت به مدرسه پس از تعطیلات، برای بسیاری از دانش‌آموزان حتی آنان که درس‌خوان و ممتاز هستند تجربه‌ای دشوار و ناخوشایند است. این احساس نه‌تنها به دلیل پایان‌یافتن روزهای آزادی و تفریح، بلکه به‌خاطر بازگشت به روال سخت و خسته‌کننده مدرسه است؛ بیدارشدن در صبح زود، کم‌خوابی، حجم زیاد تکالیف پس از ساعات طولانی حضور در مدرسه، و فشار درس و امتحان. حتی به‌عنوان والدین نیز با چالش‌های جدیدی روبه‌رو می‌شویم تا این بازگشت را برای فرزندانمان تسهیل کنیم. «امیر مردانی»، تسهیلگر والد و کودک و پژوهشگر و فعال حوزه کودک و نوجوان، از چالش‌ها و راهکارهای ورود به اول مهر می‌گوید.

مواجهه با سندرمی فراگیر

ترک عادت‌های تابستانی و بازگشت به برنامه مدرسه برای دانش‌آموزان چالش‌برانگیز است. پذیرش این دشواری از سوی والدین و خود دانش‌آموز، اولین گام برای مدیریت این انتقال است. تغییرات رفتاری مانند بی‌قراری، کسالت، بی‌اشتهایی یا پرخاشگری می‌تواند نشانه‌ای طبیعی از «سندرم پایان تابستان» باشد که ترکیبی از اضطراب و افسردگی خفیف است. این حالت‌ها معمولاً در هفته‌های اول مهر مشاهده می‌شود. والدین با همدلی و گفت‌وگو می‌توانند به فرزندان خود اطمینان دهند که این دوران موقت است و با حمایت عاطفی و برنامه‌ریزی مناسب، بازگشت به روال مدرسه تسهیل خواهد شد.

به رسمیت شناختن ترس‌های طبیعی و اضطراب‌های فرزندان

وجود ترس از ناتوانی در تسلط بر دروس با حجم بیشتر در سال جدید، امری طبیعی در کودکان است. به‌رسمیت‌شناختن این ترس‌ها و گفت‌وگو درباره آن‌ها ضروری است. نگرانی از عدم انطباق با شرایط جدید، مدرسه، پایه، دوستان و معلمان جدید، از عوامل متعدد اضطراب‌زا و استرس‌زاست.

اعلام حمایت روانی و کلامی، پایه اصلی آرامش

حمایت از فرزندان با جملاتی همچون «مامان/بابا کنارت هستم، کمکت می‌کنم و شرایط را فراهم می‌کنم» آغاز می‌شود. حمایت کلامی و روانی پیش از حمایت عملی، آرامش‌بخش روح کودک است. بیان جملاتی مانند «نگران نباش، با تو هستم، در مورد دوستان جدیدت با هم صحبت می‌کنیم، در صورت نیاز به مشاور مراجعه می‌کنیم...» و همچنین اطمینان از همراهی در رفت‌وآمد، موجب آرامش خاطر فرزند می‌شود.

اهمیت درک و همراهی بدون بزرگ‌نمایی

شناخت، پذیرش و به‌رسمیت‌شناختن شرایط فرزندان از اهمیت بالایی برخوردار است. لازم است درک کنیم که فرزندمان دچار اضطراب شده، اما از بزرگ‌نمایی آن جداً پرهیز شود، زیرا درک‌کردن با بزرگ‌نمایی اضطراب کاملاً متفاوت است. هدف اصلی این است که او احساس کند همراه، همدل و همدم دارد و این اطمینان خاطر را کسب کند که «پدر و مادر در کنارش هستند». این مفهوم متشکل از پذیرش، همراهی و به‌رسمیت‌شناختن باید در یک فرایند چرخشی و پیوسته نهادینه شود.

تأثیر حمایت همه‌جانبه بر آرامش فرزند

زمانی که حمایت به مرحله عمل می‌رسد، فرزند آرامش را احساس می‌کند. این حمایت، هم پیش از شروع مدرسه و هم پس از آن در اول مهر، موجب می‌شود فرزند احساس پشتیبانی مادرانه داشته باشد.

استعاره زودپز برای توصیف هیجانات

هیجانات مثبت موجب کاهش هیجانات منفی و ناکارآمد می‌شوند. هیجانات را می‌توان به زودپزی تشبیه کرد که دارای سوپاپ‌اطمینان، درب محکم و شعله‌ای متغیر است. در دو هفته پایانی تابستان، فشار روانی و هیجانات منفی (مانند ترس، اضطراب، ابهام و خجالت) افزایش می‌یابد.

جایگزینی هیجانات منفی با مثبت، اصل «دیو چو بیرون رود، فرشته درآید»

بر اساس اصل جایگزینی هیجانات، با ورود هیجانات مثبت مانند شادی و آرامش، هیجانات منفی مانند غم و اضطراب از بین می‌روند. این مفهوم در ادبیات فارسی و تعالیم اسلامی با عبارت «دیو چو بیرون رود، فرشته درآید» تبیین شده است.

شیوه‌های مستقیم و غیرمستقیم تخلیه هیجانی

تخلیه هیجانی می‌تواند به‌صورت مستقیم مانند گفت‌وگو و خنده یا غیرمستقیم مانند ورزش، طبیعت‌گردی و فعالیت در فضای باز صورت بگیرد. این فعالیت‌ها موجب افزایش هیجانات مثبت مانند ترشح سروتونین و دوپامین و کاهش هیجانات منفی می‌شوند. صمیمیت و همدلی نیز به‌عنوان عوامل کاهنده استرس عمل می‌کنند.

اهمیت ایجاد شادی در آستانه سال تحصیلی جدید

روز اول مهر باید به‌عنوان روز شادی در نظر گرفته شود. ایجاد سنت‌های خانوادگی مانند صرف غذا در بیرون از منزل در شب قبل از شروع مدرسه و همچنین پس از پایان امتحانات، به‌عنوان جشن، می‌تواند شور و ذوقی در فرزندان ایجاد کند. با درنظرگرفتن شرایط اقتصادی، می‌توان با روش‌های ساده‌ای مانند صرف یک وعده‌غذایی مختصر در بیرون از منزل یا تهیه ساندویچ توسط مادر و گذراندن اوقاتی در پارک، فضایی شاد و صمیمی برای فرزندان فراهم کرد.

تأثیر حال خوب والدین بر روحیه فرزندان

روحیه والدین به طور مستقیم بر روحیه فرزندان تأثیرگذار است. روز اول مدرسه باید به روزی پر از شادی و آرامش برای فرزندان تبدیل شود. کاهش استرس‌های خانوادگی و تزریق حال خوب از سوی والدین، به کاهش اضطراب منفی مدرسه در فرزندان کمک شایانی می‌کند.

پرهیز از سخت‌گیری‌های افراطی و ایجاد تعادل

اجتناب از سخت‌گیری‌های بیش از حد در زمینه بهداشت و تغذیه در چنین مناسبت‌هایی ضروری است. انعطاف‌پذیری متعادل می‌تواند از ایجاد حس محرومیت و رفتارهای جبرانی ناسالم در آینده جلوگیری کند.

دفاع از نقش تشویق و پاداش در تربیت

استفاده از تشویق‌های مستقیم و غیرمستقیم در فرایند تربیت، بر اساس مبانی اسلامی و علمی، می‌تواند اثرات مثبتی داشته باشد. تعادل در به‌کارگیری روش‌های تشویقی بدون افراط‌وتفریط، توصیه می‌شود.

به رسمیت شناختن اضطراب ساده اما عمیق فرزندان

اضطراب ظاهراً ساده ولی عمیقی برای خرید وسایل دلخواه در کودکان وجود دارد؛ «مادر، کتابم؟ دفتر و قلم و کیف و کفش و لباسم؟» درحالی‌که والدین این موضوع را ساده می‌پندارند، از دیدگاه کودک این مسئله می‌تواند بسیار اضطراب‌آور باشد، به‌ویژه اگر پیشینه و تجربه منفی در خرید وجود داشته باشد. گیردادن کودکان به مسائل ظاهری (مانند تراش یا کفش) در واقع بروز اضطراب پنهان آنان نسبت به شروع مدرسه است. برخورد تند با این رفتار نشان‌دهنده‌ عدم درک روان‌شناسی کودک و مهارت‌های والدگری است. این رفتارها مکانیزمی برای تخلیه اضطراب از طریق کانال‌های دیگر است.

همراهی والدین و درک ریشه اضطراب

والدین باید این اضطراب را به رسمیت شناخته و با کودک همراهی کنند. این همراهی به تلطیف و حل مسئله اصلی کمک می‌کند. گاهی اوقات این اضطراب به‌صورت انتقالی بروز می‌کند (مانند گیردادن به خواهر و برادر) یا حتی درگیرشدن با اضطرابات گذشته (مانند شب‌ادراری).

نکات ویژه برای دانش‌آموزان سال اولی

برای دانش‌آموزانی که برای اولین‌بار به مدرسه می‌روند، آشنایی قبلی با محیط مدرسه بسیار اهمیت دارد. همراهی والدین در بازدید از مدرسه، بازی در حیاط، و تعامل با عوامل آموزشی (ناظم، مدیر، معلم) می‌تواند احساس امنیت و نشاط در کودک ایجاد کند. تکرار این بازدیدها و اشاره به مدرسه در گفت‌وگوهای روزمره، ذوق و آمادگی کودک را افزایش می‌دهد.

راهکارهای حمایتی برای دانش‌آموزان کنکوری (سال آخری)

دانش‌آموزان سال آخر با اضطراب زیادی مواجه هستند. والدین باید با اعلام حمایت مالی و عاطفی (تأمین هزینه کلاس‌ها، کتاب‌ها و ایجاد محیط مطالعه مناسب) و همچنین تنظیم روابط خانوادگی و مهمانی‌ها، آرامش لازم را برای آنان فراهم کنند. همکاری پدر و مادر در مدیریت شرایط و یافتن فضای مطالعه (مانند کتابخانه) بسیار مؤثر است.

مدیریت ویژه دانش‌آموزان با شرایط خاص و ویژه

دانش‌آموزانی با اضطراب بالا، ترس زیاد، شرایط جسمانی خاص یا استثنایی (مانند کودکان تیزهوش) نیازمند رسیدگی و حمایت ویژه و مجزا هستند. والدگری این کودکان دشوارتر است و باید با آگاهی و برنامه‌ریزی دقیق‌تر همراه باشد تا نگرانی‌های مضاعف آنان کاهش یابد. همچنین دانش‌آموزانی با ویژگی‌های خاص مانند حس رقابت شدید، دوقلو بودن، یا تجربه سوگ (همچون فرزندان شهدا) نیازمند توجه و حمایت مضاعف هستند. والدین و جامعه آموزشی باید تمام توان خود را برای پشتیبانی از این کودکان به کار گیرند تا با آرامش بیشتری به مدرسه بازگردند.

نقش دعا و مسائل معنوی در آماده‌سازی

در کنار راهکارهای عملی، نگاه معنوی و دعا برای عاقبت‌بخیری فرزندان بسیار حائز اهمیت است. همان گونه که امام صادق (ع) برای فرزندان خود دعا می‌کردند، والدین نیز می‌توانند با رازونیاز و طلب خیر برای موفقیت، درس‌خوانی و مصونیت از آسیب‌های آخرالزمانی فرزندانشان، نقش مؤثری در تربیت آنان ایفا کنند.

معرفی روش «دو هفته پایانی، دو هفته مرور»

برخی خانواده‌ها از استاندارد آموزشی «دو هفته پایانی، دو هفته مرور» پیروی می‌کنند. این روش شامل ایجاد محیطی شبیه به مدرسه در خانه است که در آن درس‌های سال قبل و سال‌های پیشین به مدت یک تا سه ساعت روزانه مرور می‌شود.

اجرای عملی روش مرور درسی در خانه

والدین با مدیریت فرایند، مباحث درسی را مطرح کرده و از فرزندان می‌خواهند کتاب‌های درسی را مرور کنند. این فعالیت شامل خواندن شعرها، داستان‌ها، نکات علمی و حل معادلات ریاضی به‌صورت مشارکتی است. اهداف و فواید پیش مطالعه و مرور درسیاین روش به‌عنوان پیش مطالعه عمل کرده و ذهن دانش‌آموز را به‌تدریج برای سال تحصیلی جدید آماده می‌کند. برنامه‌ریزی دوهفته‌ای منجر به شروع قدرتمند و قوی در سال تحصیلی می‌انجامد.

الگوبرداری از موفقیت‌های تحصیلی

دانش‌آموزانی که در کنکور موفق می‌شوند و رتبه‌های برتر را کسب می‌کنند، عمدتاً از چنین روش‌های برنامه‌ریزی‌شده و منظمی استفاده می‌کنند. انجام این روش توسط والدین به‌عنوان یک نکته بسیار مهم در آماده‌سازی تحصیلی فرزندان توصیه می‌شود.

تأثیر معنویات در حفاظت از فرزندان

جنبه معنوی نقش کلیدی در محافظت از فرزندان ایفا می‌کند. دعای پدر و مادر، به‌ویژه در آستانه بازگشت به مدرسه، از جمله دعاهای مستجاب است. تفویض امور به خداوند متعال، صدقه دادن و قراردادن فرزندان در پناه قرآن، از راهکارهای مؤثری است که آرامش و امنیت خاطر را برای خانواده به ارمغان می‌آورد. به‌عنوان مثال، ردشدن فرزندان از زیر قرآن هنگام خروج از خانه برای مدرسه، یا تلاوت سوره حمد و تقدیم آثار آن به فرزند، از جمله اعمالی است که باور داریم حفظ و حراست الهی را برای آن‌ها به همراه می‌آورد. این نگاه دینی و معنوی، حتی اگر از دیدگاه روان‌شناسی مورد پذیرش همگان نباشد، برای ما اصلی حیاتی و آرامش‌بخش است. ما با توکل بر خداوند و با استعانت از امام عصر (عج)، سال جدید تحصیلی را با آرامش آغاز می‌کنیم و امیدواریم فرزندانی کارآمد و افتخارآفرین پرورش دهیم؛ فرزندانی که نه‌تنها باعث سربلندی خانواده، بلکه موجب افتخار بشریت شوند. ایران امروز با دستاوردهای چشمگیر علمی و فناوری، نمونه‌ای از این عزت و اقتدار است. حفظ روحیه و هویت ملی و دینی، حتی در برابر فشارهایی مانند تحریم، به فرزندانمان کمک می‌کند تا با اعتمادبه‌نفس و احساس خوبی وارد سال تحصیلی جدید شوند. حال خوب ما، حال خوبی برای فرزندانمان خواهد بود و روز اول مهر را با امید و نشاط بیشتری آغاز خواهند کرد. ان‌شاءالله خداوند متعال یاری‌رسان ما باشد.

منبع: فارس

سند جامع مجتمع حوزوی تربیت مدیر و مدرس رونمایی شد