خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: میدان عتیق یا همان میدان امام علی (ع) در قلب اصفهان، یکی از کهن‌ترین و تاثیرگذارترین فضاهای شهری این شهر است؛ محلی که از روزگاری که مرکزیت سیاسی و حکومتی سلجوقیان را در خود جای داده بود، تا دوران قاجار و پهلوی که با خیابان‌کشی‌ها و مداخلات شهری متعدد بخش‌های قابل توجهی از آن دگرگون شد، روایتگر لایه‌های تاریخی و فرهنگی متنوعی است. اهمیت این میدان تنها در مجاورت آن با مسجد جامع و قرار گرفتن در محدوده ثبت جهانی یونسکو خلاصه نمی‌شود، بلکه به دلیل نقش تعیین‌کننده آن در شکل‌دهی هویت تاریخی شهر، همواره مورد توجه معماران، مرمت‌گران و فعالان میراث فرهنگی بوده است.

ویژه‌برنامه تلویزیونی «اصفهان مان» که از شبکه چهار سیما پخش شد، فرصتی فراهم آورد تا وضعیت کنونی میدان عتیق و بافت پیرامون مسجد جامع از منظر کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی بررسی شود. در این برنامه، وحید آقایی، معمار و کنشگر میراث فرهنگی، به تحلیل جایگاه تاریخی و چالش‌های حفاظتی این میدان پرداخت و محدثه انصاری، مرمتگر و دبیر سازمان مردم‌نهاد «همبود»، با مرور تحولات کالبدی و تاریخی میدان، از تخریب لایه‌های باستانی و اثرات پروژه‌های عمرانی بر هویت این فضا سخن گفت. جزئیات بیشتر درباره تحولات تاریخی، مداخلات شهری و پیامدهای آن، در ادامه این گزارش ارائه می‌شود.

تخریب تاریخی میدان عتیق؛ میراث سلجوقی اصفهان زیر سایه پروژه‌های عمرانی

بخشی از تاریخ اصفهان در روایت‌های عمومی مغفول مانده است

وحید آقایی، معمار و کنشگر میراث فرهنگیبا اشاره به جایگاه تاریخی میدان عتیق و مسجد جامع اصفهان اظهار کرد: اصفهان شهری است که در ادوار مختلف تاریخ همواره نقشی برجسته داشته و در دوره سلجوقی پایتخت این قلمرو محسوب می‌شده است.

وی ادامه داد: ما اکنون در نقطه‌ای ایستاده‌ایم که حاکم‌نشین و مرکز حکومتی اصفهان در عصر سلجوقی بوده است. مسجد جامع اصفهان در همین محدوده واقع شده و میدان کهنه که پس از شکل‌گیری میدان نقش جهان این عنوان را دریافت کرد، بخشی از همان مرکزیت تاریخی است.

این معمار و کنشگر میراث فرهنگی تأکید کرد: بخشی از تاریخ اصفهان در روایت‌های عمومی مغفول مانده است؛ همانند بخش‌های جنوبی شهر که به دوران پیشااسلامی بازمی‌گردد و مکان‌هایی همچون جی و سارویه، که جایگاهی مهم در شکل‌گیری اصفهان داشته‌اند، اما کمتر در روایت‌های تاریخی مورد توجه قرار گرفته‌اند.

تخریب تاریخی میدان عتیق؛ میراث سلجوقی اصفهان زیر سایه پروژه‌های عمرانی

تخریب بافت ارزشمند تاریخی ارمغان فقدان نگاه حفاظتی به میدان عتیق

وی با اشاره به موقعیت کنونی میدان عتیق افزود ما اکنون پشت گنبد نظام‌الملک ایستاده‌ایم؛ جایی که در حریم مسجد جامع اصفهان و عرصه ثبت جهانی یونسکو قرار دارد. خانه‌ها و بلوک‌هایی که در این محدوده یا تخریب شده‌اند، یا به صورت رها شده باقی مانده‌اند، و یا همانند بخش مقبره علامه مجلسی دچار ویرانی گشته‌اند، همگی بخشی از این بافت ارزشمند تاریخی هستند که نیازمند توجه جدی و برنامه‌ریزی اصولی‌اند.

آقایی خاطرنشان کرد: شرایط کنونی میدان عتیق و اطراف مسجد جامع اصفهان گویای این واقعیت است که بدون نگاه دقیق و برنامه‌ریزی شده، هویت تاریخی و فرهنگی این بخش از شهر به مرور دچار آسیب‌های جبران‌ناپذیر خواهد شد و ضرورت دارد سیاست‌های حفاظتی و مرمتی منطبق بر ارزش‌های اصیل معماری و بافت تاریخی اصفهان تدوین و اجرایی شود.

تخریب تاریخی میدان عتیق؛ میراث سلجوقی اصفهان زیر سایه پروژه‌های عمرانی

لایه‌های تاریخی میدان عتیق در جریان طرح‌های عمرانی تخریب شد

محدثه انصاری، مرمتگر و دبیر سازمان مردم‌نهاد همبود با اشاره به جایگاه تاریخی میدان امام علی، معروف به میدان عتیق، بیان کرد: بخش قابل توجهی از لایه‌های تاریخی این میدان در جریان طرح‌های عمرانی مختلف طی سده‌های اخیر از بین رفته است.

وی اظهار کرد: میدان امام علی در گذشته، تا پیش از احداث میدان نقش جهان در دوره صفوی، مرکز اصلی شهر اصفهان بوده است و پس از آن مداخلات مختلفی در عرصه این میدان آغاز شد. وی توضیح داد که در دوره قاجار دیگر نامی از میدان عتیق به عنوان یک میدان شهری در نوشته‌های سیاحان دیده نمی‌شود، چرا که عرصه میدان با ساخت‌وسازهای گسترده اشغال شده بود.

این مرمتگر با تشریح روند تحولات معماری و کالبدی میدان عتیق در دوران معاصر اظهار کرد: در دوره پهلوی اول خیابان‌کشی‌های جدید از عرصه میدان و کنار مسجد جامع عبور داده شد و در پهلوی دوم نیز خیابان عبدالرزاق به صورت عمود بر آن احداث شد. به گفته او، این اقدامات موجب تخریب بخش قابل توجهی از جداره‌های تاریخی میدان گردید و در ادامه نماسازی‌های دوره پهلوی در محدوده فلکه میدان، ماهیت تاریخی آن را بیش از پیش تحت تأثیر قرار داد.

وی یادآور شد: در طرح‌های جامع پیش از انقلاب، محدوده میدان عتیق به عنوان مرکز سلجوقی شهر اصفهان به رسمیت شناخته نشد و برنامه‌ای مشخص برای آن تعریف نگردید.

تخریب تاریخی میدان عتیق؛ میراث سلجوقی اصفهان زیر سایه پروژه‌های عمرانی

لزوم بازخوانی جایگاه تاریخی میدان عتیق

انصاری ادامه داد: پس از انقلاب و در طرح جامع جدید اصفهان، ایده پیاده‌راه شدن میدان امام علی مطرح شد تا هویت تاریخی میدان بازآفرینی گردد. اما اجرای پروژه زیرگذر در این محدوده موجب شد حجم زیادی از لایه‌های باستان‌شناختی و آثار تاریخی زیر میدان تخریب شود.

وی تاکید کرد: اکنون میدان امام علی با وجود همه این مداخلات همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای شهری اصفهان باقی مانده و بازخوانی جایگاه تاریخی آن می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در هویت‌بخشی به بافت تاریخی این شهر ایفا کند.

حال چه باید کرد؟

از صحبت کارشناسان می‌توان این استنباط را کرد که تحولات تاریخی و کالبدی میدان عتیق نشان می‌دهد که این عرصه از مرکزیت سیاسی و اجتماعی اصفهان در دوره‌های گذشته برخوردار بوده و در گذر زمان با مداخلات شهری، خیابان‌کشی‌ها و پروژه‌های عمرانی، بخش‌های ارزشمند و لایه‌های تاریخی آن به شدت تخریب شده است. این روند بیانگر آن است که بدون تدوین و اجرای سیاست‌های حفاظتی و مرمتی منسجم و هماهنگ با ارزش‌های اصیل معماری و بافت تاریخی، هویت فرهنگی و تاریخی میدان و محوطه پیرامون مسجد جامع در معرض آسیب‌های جبران‌ناپذیر قرار دارد. اهمیت بازخوانی جایگاه تاریخی میدان و حفاظت از لایه‌های باستانی آن، یک ضرورت جدی برای احیای هویت شهری و تقویت پیوند میان میراث ملموس و هویت معاصر شهر اصفهان است و می‌تواند مبنای سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های آینده در زمینه مدیریت بافت‌های تاریخی قرار گیرد