تصور کنید در حال دویدن هستید، ضربان قلب بالا رفته‌است، عرق روی پیشانی‌ می‌نشیند و ناگهان دهانتان بی‌اختیار باز می‌شود و خمیازه‌ای عمیق می‌کشید. این صحنه شاید عجیب به نظر برسد، چون خمیازه را معمولاً با خواب‌آلودگی و خستگی می‌شناسیم، نه با تحرک شدید.

اما علم می‌گوید این یک واکنش دفاعی پیچیده است که طی میلیون‌ها سال تکامل شکل گرفته تا به مغز فرصت بدهد خنک شود، به سیستم عصبی دستور آرامش بدهد و به شما امکان دهد دوباره روی تمرین تمرکز کنید.

خمیازه؛ قدیمی‌تر از انسان

خمیازه یکی از رفتار‌های تکاملی بسیار کهن است که تقریباً در تمام مهره‌داران مشاهده می‌شود. از میمون‌ها و گربه‌ها تا پرندگان و حتی ماهی‌ها. این رفتار شامل باز شدن دهان، کشش عضلات صورت، دم عمیق و بازدم طولانی است. چنین هماهنگی پیچیده‌ای نشان می‌دهد که خمیازه یک رفلکس ساده نیست، بلکه بخشی از سیستم تنظیم عصبی و بیداری مغز است.

باستان‌شناسان حتی در نقاشی‌های غار‌های ماقبل تاریخ تصاویری از انسان‌های خمیازه‌کش پیدا کرده‌اند، که نشان می‌دهد این رفتار آن‌قدر برای نیاکان ما آشنا بوده که ارزش ثبت داشته است.

نظریه خنک‌سازی مغز؛ پنکه طبیعی بدن

مغز مثل یک موتور قدرتمند است که گرمای زیادی تولید می‌کند. هنگام ورزش، دمای بدن و مغز هر دو بالا می‌روند و اگر این گرما دفع نشود، کارایی مغز کاهش می‌یابد.

«تئوری خنک‌سازی مغز» (Brain Cooling Hypothesis) می‌گوید خمیازه درست مثل باز کردن پنجره برای تهویه است. با یک دم عمیق، هوا وارد مسیر تنفسی می‌شود، جریان خون در سر و صورت بیشتر می‌شود و گرما به هوای خنک منتقل می‌شود.

مطالعات نشان داده‌اند که وقتی دمای محیط بالا می‌رود، دفعات خمیازه هم افزایش پیدا می‌کند. در مقابل، وقتی سر با کمپرس سرد خنک می‌شود یا فرد در اتاق خنک می‌نشیند، میزان خمیازه کاهش می‌یابد. این یافته‌ها فرضیه خنک‌سازی را بسیار معتبر کرده‌اند.

خمیازه دکمه از سرگیری تنفس

یکی از کارکرد‌های جالب خمیازه، بازتنظیم الگوی تنفس است. در تمرینات شدید، مخصوصاً در حرکات قدرتی یا لحظات تمرکز بالا، ممکن است برای چند ثانیه نفس را حبس کنیم.

با توجه به نتایج تحقیقات «فیزیولوژی تنفس» در سایت «ساینس دایرکت» (Science Direct) شده این کار باعث بالا رفتن دی‌اکسیدکربن و تغییر تعادل «پی‌اِچ» (pH) خون می‌شود.

خمیازه با یک دم عمیق و بازدم طولانی مثل «دکمه ریست» عمل می‌کند، اکسیژن بیشتری وارد بدن می‌شود و دی‌اکسیدکربن اضافی دفع می‌گردد. این بازتنظیم تنفس کمک می‌کند مغز هوشیار بماند و شما احساس سبکی و تمرکز بیشتری کنید.

تعادل بین استرس و آرامش

سیستم عصبی ما دو بخش اصلی دارد. سمپاتیک (فعال‌سازی، جنگ یا گریز) و پاراسمپاتیک (آرام‌سازی، استراحت و هضم).

ورزش بخش سمپاتیک را فعال می‌کند. ضربان قلب بالا می‌رود، فشار خون افزایش می‌یابد و بدن آماده عملکرد حداکثری می‌شود. اما اگر این برانگیختگی بیش از حد ادامه یابد، ممکن است تمرکز از دست برود یا اضطراب شدید شود.

خمیازه با تحریک عصب «واگ» (Vagus Nerve) تعادل را برمی‌گرداند، ضربان قلب کمی پایین می‌آید، بدن آرام‌تر می‌شود و ورزشکار دوباره به سطح بهینه‌ای از برانگیختگی می‌رسد. همین دلیل است که بسیاری از ورزشکاران حرفه‌ای قبل از مسابقه خمیازه می‌کشند؛ بدنشان دارد خود را برای عملکرد دقیق و کنترل‌شده آماده می‌کند.

شیمی مغز و خمیازه

هنگام ورزش، مواد شیمیایی زیادی در مغز آزاد می‌شوند. براساس نتایج مقاله‌ای در سایت نورولوژی «فرانتین» (frontiern)؛ «دوپامین» (Dopamine) برای انگیزه و حس پاداش، «سروتونین» (Serotonin) برای تنظیم خلق‌وخو، و اندورفین‌ها برای کاهش درد و ایجاد حس سرخوشی.

تحقیقات نشان داده‌اند که افزایش دوپامین می‌تواند تعداد خمیازه‌ها را زیاد کند. حتی دارو‌هایی که روی سیستم دوپامینی اثر می‌گذارند، باعث افزایش خمیازه می‌شوند.

طبق مطالعاتی در سال ۲۰۲۳ که در مجله علمی «ام‌دی‌پی‌آی» (MDPI) کشور سوئیس، منتشر شده است؛ این ارتباط نشان می‌دهد خمیازه بخشی از پاسخ شیمیایی مغز به ورزش است و نه‌تنها بی‌ضرر است، بلکه می‌تواند به حس تمرکز و لذت از تمرین کمک کند.

خستگی و بیدار نگه داشتن مغز

در تمرینات استقامتی مثل دویدن ماراتن، بدن وارد فاز خستگی می‌شود. خمیازه به‌طور موقت جریان خون مغز را افزایش می‌دهد و شبکه‌های بیداری در ساقه مغز را فعال می‌کند. نتیجه چند لحظه هوشیاری و تمرکز بیشتر برای ادامه مسیر است.

ورزشکاران حرفه‌ای می‌گویند بعد از یک خمیازه عمیق در میانه مسابقه، برای لحظاتی حس می‌کنند انرژی تازه‌ای گرفته‌اند.

نگاهی به حیوانات؛ خمیازه قبل از شکار

مطالعات رفتاری نشان داده‌اند که شیرها، گرگ‌ها و حتی پرندگان درست قبل از شکار یا پرواز، خمیازه می‌کشند. دانشمندان معتقدند این رفتار نوعی آماده‌سازی عصبی برای واکنش سریع است. این یافته‌ها نشان می‌دهند که خمیازه یک مکانیسم بیدارسازی و هماهنگی در کل قلمرو حیوانات است، نه فقط در انسان.

چه زمانی باید نگران خمیازه بود؟

در بیشتر مواقع، خمیازه حین ورزش نشانه طبیعی فعالیت بدن است. اما اگر خمیازه‌ها با علائم دیگری مثل سرگیجه، تپش قلب غیرعادی یا درد قفسه سینه همراه باشند، باید بررسی پزشکی انجام شود تا مشکلاتی مثل افت فشار خون یا مشکلات قلبی رد شوند.

خمیازه وسط ورزش نه تنبلی است و نه خواب‌آلودگی؛ بلکه بخشی از تلاش بدن برای حفظ عملکرد بهینه است. این واکنش مغز را خنک می‌کند، تنفس را دوباره تنظیم می‌کند، تعادل عصبی را برقرار می‌سازد، سطح تمرکز و هوشیاری را بالا می‌برد و حتی می‌تواند نقش اجتماعی داشته باشد.

دفعه بعد که وسط تمرین خمیازه کشیدید، به جای تعجب یا خجالت، لبخند بزنید؛ چون بدن شما در حال کمک به مغزتان است تا بهترین عملکرد را داشته باشد.

انتهای پیام/

روابط تهران و تونس نمونه‌ای از تعهد ایران به گسترش پیوند‌های مستحکم با جهان اسلام است