طبیعت، هزاران سال است که داروخانه خاموش بشر بوده است؛ جایی که گیاهان نه‌تنها غذا، بلکه درمان دردها را در دل خود پنهان کرده‌اند. اما شناسایی و بهره‌برداری از این ظرفیت بی‌نظیر، هرگز کار ساده‌ای نبوده است. هزاران گونه گیاهی، در شکل و ظاهر، آن‌قدر شبیه هم‌اند که گاه تشخیصشان برای چشم غیرمسلح غیرممکن است. در چنین فضایی، علم به میدان آمده تا مرز بین حدس و دانش را از میان بردارد.

در دهه‌های اخیر، ابزارهای نوین ژنتیکی و مولکولی، انقلابی در فهم ما از گیاهان دارویی ایجاد کرده‌اند. حالا دانشمندان می‌توانند با بررسی دقیق دی‌ان‌ای (DNA) و شباهت‌های ژنتیکی، بفهمند احتمال وجود ترکیبات ضدسرطان در کدام گیاه بیشتر است، یا کدامیک می‌تواند پایه تولید داروهای آینده باشد؛ حتی اگر در نگاه اول، کاملاً معمولی به نظر برسد. این یعنی طبقه‌بندی گیاهان دیگر محدود به شکل، برگ، و رنگ گل نیست؛ حالا پای داده‌ها، ژن‌ها، و تحلیل‌های دقیق در میان است.

اما این مسیر صرفاً یک پیشرفت فنی نیست. پشت این حرکت علمی، یک رویکرد بنیادین در حال شکل‌گیری‌ست؛ شناسایی دقیق‌تر، انتخاب هوشمندانه‌تر، و حفاظت آگاهانه‌تر از منابع گیاهی. آینده‌ای را تصور کنید که در آن، با تکیه بر داده‌های زیستی، می‌توانیم قبل از آسیب‌دیدن یک گیاه، خاصیت دارویی‌اش را کشف کنیم، یا قبل از انقراض، آن را در بانک‌های ژنی نجات دهیم.

با همین نگاه، آناتک در گفت‌وگویی با دکتر شادی حاج‌رسولی‌ها، پژوهشگر و متخصص حوزه سیستماتیک گیاهی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی آزاد تهران، تلاش کرده تا تصویری روشن از این دگرگونی علمی ترسیم کند. توجه مخاطبان را به این گفت‌وگوی خواندنی جلب می‌کنیم:

نقش سیستماتیک گیاهی در شناسایی گیاهان با پتانسیل دارویی چیست؟

نقش سیستماتیک گیاهی در شناسایی گیاهان بسیار مهم و کلیدی است. سیستماتیک گیاهی شاخه‌ای از علم زیست‌شناسی است که به طبقه‌بندی، نام‌گذاری و تعیین روابط تکاملی گیاهان می‌پردازد.

در این زمینه سیستماتیک گیاهی به شکل زیر به گیاهان دارویی کمک می‌کند.

تشخیص دقیق گونه‌ها: سیستماتیک به تشخیص و شناسایی گونه‌ها و زیر گونه‌ها کمک می‌کند تا گیاهان دارویی به درستی مصرف شوند و از گیاهان مشابه تفکیک شوند.

طبقه بندی بر اساس ویژگی‌های مورفولوژیکی و ژنتیکی: این طبقه‌بندی موجب می‌شود تا گیاهان با ویژگی‌های دارویی مشابه در گروه‌های مشخصی قرار بگیرند و پژوهشگران راحت‌تر به بررسی خواص دارویی آنها بپردازند.

پیش بینی پتانسیل دارویی: با توجه به روابط تکامل، گیاهان نزدیک به هم ممکن است ترکیبات شیمیایی و خواص دارویی مشابهی داشته باشند؛ بنابراین سیستماتیک کمک می‌کند تا گونه‌های جدید یا کمتر شناخته شده با پتانسیل دارویی شناسایی شوند.

مستندسازی و حفاظت از تنوع زیستی: سیستماتیک گیاهی به حفظ و مدیریت منابع گیاهی کمک می‌کند؛ به خصوص گیاهان دارویی که ممکن است در معرض تهدید و انقراض باشند.

تسهیل تحقیقات داروشناسی: با داشتن یک چارچوب منظم و علمی برای شناخت گیاهان، پژوهشگران می‌توانند گیاهان هدف را بهتر انتخاب کرده و مطالعات خود را بهینه کنند.

تا چه حد، استفاده از داده‌های مولکولی در کنار ویژگی‌های ظاهری می‌تواند به انتخاب هدفمند گیاهان دارویی کمک کند؟

استفاده همزمان از داده‌های مولکولی (مثل توالی DNA، RNA و پروتئین) همراه با ویژگی‌های ظاهری (مورفولوژیکی) در شناسایی و انتخاب هدفمند گیاهان دارویی نقش بسیار مهم و موثری دارد. میزان تأثیرگذاری این ترکیب به چند دلیل کلیدی است:

دقت بالاتر در شناسایی گونه‌ها: برخی گونه ممکن است از از نظر ظاهری بسیار شبیه به هم باشند ولی از نظر ژنتیکی متفاوت باشند. داده‌های مولکولی آیت تفاوت‌ها را مشخص می‌کند و کمک می‌کند تا گونه‌های دارویی ناشناخته یا کمتر شناخته شده کشف شوند.

پیش بینی بهتر پتانسیل دارویی: با تحلیل ژنتیکی می‌توان ارتباط تکاملی دقیق‌تری بین گیاهان برقرار کرد. گیاهانی که از نظر مولکولی به هم نزدیک‌ترند احتمالا ترکیبات شیمیایی مشابهی دارند و بنابراین پتانسیل دارویی مشابهی هم می‌توانند داشته باشند.

کاهش خطا در طبقه‌بندی: تکیه صرف بر ویژگی‌های مورفولوژیکی و طاهری ممکن است به خطا منجر شود؛ مثلا به خاطر تغییرات محیطی که روی گیاه اثر می‌گذارد. داده‌های مولکولی مستقل از این تغییرات محیطی هستند و اعتبار طبقه بندی را بالا می‌برد.

تسهیل در تحقیقات دارویی و بیوشیمیایی: شناخت دقیق‌تر گونه‌ها و روابط آنها به انتخاب بهتر نمونه‌ها برای استخراج ترکیبات دارویی کمک می‌کند و باعث می‌شود پژوهش‌ها هدفمندتر و اثربخش‌تر باشند؛ بنابراین ترکیب داده‌های مولکولی و مورفولوژیکی یک رویکرد جامع و قوی برای انتخاب هدفمند گیاهان دارویی است که هم دقت شناسایی را بالا می‌برد و هم احتمال یافتن گونه‌های با ارزش دارویی را افزایش می‌دهد.

به نظر شما، آیا داده‌های ژنتیکی، در آینده، جایگزین طبقه‌بندی‌های کلاسیک در داروشناسی خواهند شد؟

احتمال زیادی دارد که داده‌های ژنتیکی دست‌کم مکمل و حتی در برخی حوزه‌ها جایگزین طبقه‌بندی‌های کلاسیک در داروشناسی شوند. سوال این است که چرا داده‌های ژنتیکی مهم شده‌اند؟ «فارماکوژنومیک» (Pharmacogenomique) دانش بررسی نقش ژنوم در پاسخ دارو‌ها است؛ نشان داده‌اند که پاسخ بیماران به دارو‌ها به شدت تحت تاثیر ژن‌هاست.

هنوز توالی‌یابی ژنتیکی برای همه بیماران در دسترس یا مقرون به صرفه نیست؛ مسائل اخلاقی، امنیت داده‌ها و حریم خصوصی مطرح است. برای بسیاری از دارو‌ها هنوز ارتباط ژنتیکی مشخص و معناداری پیدا نشده‌است.

در آینده نزدیک داده‌های ژنتیکی به صورت مکمل به‌کار گرفته خواهند شد و در حوزه‌هایی مثل سرطان شناسی، روان‌پزشکی، قلب و عروق احتمال دارد جایگزین طبقه‌بندی کلاسیک شوند. اما برای استفاده همگانی به زیرساخت، آموزش و تغییر سیاست‌های سلامت نیاز داریم.

خویشاوندی بین گیاهان می‌تواند پیش‌بینی کننده ترکیبات زیست‌فعال مثل ضد سرطان یا ضدویروس باشد؟

بله، خویشاوندی بین گیاهان ارتباط فیلوژنتیکی (Phylogeny) یا همان تبارزایی، می‌تواند تا حدی پیش‌بینی کننده ترکیبات زیست‌زیست‌فعال باشد. ترکیبات ضد سرطان، ضد ویروس، ضد باکتری و آنتی اکسیدان باشد. پس اینجا می‌پرسیم چرا خویشاوندی گیاهی مهم است؟

اشتراک مسیر‌های بیوسنتزی: گیاهانِ هم‌خانواده یا هم‌راسته، معمولا مسیر‌های بیوشیمیایی مشابهی دارند، که منجر به تولید ترکیبات ثانویه مشابهی مانند آلکانوئید‌ها (alkaloid)، فلاونوئید‌ها (flavonoid)، ترپنوئید‌ها (Terpenoid) می‌شود.

توزیع فیلوژنتیکی ترکیبات خاص: برخی ترکیبات زیست‌فعال تنها در گروه‌های خاصی از گیاهان یافت می‌شوند.

خانواده مرکبات (Rutaceae)؛ سرشار از فلاونوئید‌ها با خواص ضد سرطان و آنتی اکسیدانی است.

خانواده کاسنیان (Asteraceae)؛ که بسیاری از گیاهان دارویی این خانواده ترکیبات ضد التهاب و ضد ویروسی دارند.

جنس Cantharanthus roseus (به فارسی گل صدتومانی) از خانواده‌ی Apocynaceae منبع مهم آلکالوئید ضد سرطان است.

شباهت فیلوژنتیکی لزومی ندارد به معنای ترکیبات زیست‌فعال یکسان باشد، چون بیان‌ژن و شرایط محیطی هم تاثیر دارد.

برخی ترکیبات خاص در نتیجه جهش‌ها یا فشار‌های انتخابی منحصر به گونه خاصی هستند.

استفاده از فناوری‌های نوین ژنتیکی و مولکولی در شناسایی و طبقه‌بندی گیاهان دارویی، گامی اساسی و تحول‌آفرین در عرصه داروشناسی طبیعی به شمار می‌آید. علم سیستماتیک گیاهی، با ترکیب داده‌های مولکولی و ویژگی‌های ظاهری، امکان کشف گونه‌های گیاهی با پتانسیل دارویی پنهان را فراهم کرده است؛ گونه‌هایی که شاید به‌دلیل شباهت ظاهری با سایر گیاهان، تاکنون از دید پژوهشگران پنهان مانده‌اند. این رویکرد علمی، نه تنها دقت در شناسایی و طبقه‌بندی گیاهان را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد، بلکه به حفاظت هوشمندانه و هدفمند منابع گیاهی نیز کمک می‌کند، به ویژه در زمانی که بسیاری از گونه‌های گیاهی در معرض خطر انقراض قرار دارند.

آینده داروشناسی با اتکا به این دانش پیشرفته، نویدبخش تولید دارو‌های طبیعی هدفمندتر، مؤثرتر، و با عوارض جانبی کمتر است که می‌تواند در درمان بیماری‌های پیچیده‌ای مانند سرطان، بیماری‌های ویروسی، و التهابی نقش مؤثری ایفا کند. همچنین، این دانش به حفظ تعادل زیست‌محیطی و تنوع زیستی کمک کرده است و می‌تواند از طریق بانک‌های ژنی، ذخیره و بازیابی منابع گیاهی ارزشمند را تضمین کند. در نهایت، تلفیق فناوری‌های نوین با دانش سنتی گیاه‌درمانی، مسیر جدیدی برای توسعه پزشکی دقیق، پایدار و مبتنی بر طبیعت فراهم خواهد کرد که هم سلامت بشر و هم کیفیت محیط زیست را به طور همزمان ارتقا می‌دهد.

انتهای پیام/

جهاد تبیین، مسیر تحقق انسجام ملی است