خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: «اشعار سعدی را پدر به من یاد داد، وجود پدر محیط مرا امن کرده بود. مادر اشعار زیادی را به من یاد داد. او را با دست‌های شسته به وسواسی درمان ناپذیر هنوز در یاد دارم و گمان ندارم مرده باشد. دست‌های لطیف همچون نخ ابریشمش، گلدوزی می‌کرد. گاه و بی‌گاه شعر می‌سرود و وقتی شنید شعر می گویم تشویقم نمود. روزی که پروین اعتصامی و مادرش به خانه ما آمدند مادرم شعرم را برایشان خواند. پروین مرا بوسید. سال بعد پروین از بیماری حصبه درگذشت و مرا داغدار کرد.» اینها بخشی از سخنان سیمین بهبهانی است، که خاطره دیدارش با پروین اعتصامی را می‌گوید. سیمین خلیلی، معروف به سیمین بهبهانی، از برجسته‌ترین شاعران و غزل‌سرایان معاصر ایران بود که در ۲۸ تیر ۱۳۰۶ در تهران به دنیا آمد.

پدرش عباس خلیلی، شاعر، نویسنده، و روزنامه‌نگار برجسته و مدیر روزنامه اقدام بود. که در نجف زندگی می‌کرد و پس از مبارزاتش علیه انگلیسی‌ها از عراق به ایران گریخت. به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و بیش از ۱۱۰۰ بیت از شاهنامه فردوسی را به عربی ترجمه کرده بود و صاحب تألیفات متعدد در زمینه ادبیات و تاریخ بود. اصالت خانوادگی او به خاندان خلیلی تهرانی، از خاندان‌های معروف نجف و تهران و از علمای مشروطه برمی‌گردد. او در تهران با فخرعظما ارغون مادر سیمین آشنا شد و ازدواج کرد، هرچند این ازدواج چندان دوامی نداشت.

فخر عظما ارغون شاعر، معلم زبان فرانسه و از فعالان حقوق زنان ایران؛ از خاندان ارغون و نوه مکرم السلطان خلعتبری و عظمت السلطنه بود. او با متون فارسی و عربی و علوم دینی آشنایی داشت و زبان فرانسوی را زیر نظر مربی سوئیسی آموخته بود و از زنان پیشرو زمان خود بود؛ در جمعیت نسوان وطنخواه، کانون بانوان و حزب دموکرات عضویت داشت و مدتی سردبیر روزنامه آینده ایران بود. فخر عظما پس از جدایی از عباس خلیلی (در سال ۱۳۰۹ یا ۱۳۱۰)، با عادل خلعتبری (مدیر روزنامه آینده ایران) ازدواج کرد و صاحب سه فرزند دیگر شد.

به این ترتیب سیمین بهبهانی در خانه پدربزرگ مادری و بعدها مادرش، در میان خانواده‌ای کاملاً فرهنگی و ادبی و نزد مادر و پدری اهل فرهنگ و سختکوش و مبارز رشد کرد و همین محیط تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری شخصیت و اندیشه ادبی او داشت. والدینش هرکدام جدای از فعالیت شاعرانه و فرهنگی، حضور پررنگی در عرصه اجتماعی و سیاسی دوران خود داشتند.

نوآوری‌های سیمین بهبهانی در زبان، ساختار، مضمون و رویکردهای روایتگری، ادبیات فارسی را قادر می‌سازد تا با حفظ سنت، روحی تازه بگیرد و در مواجهه با چالش‌ها و تحولات اجتماعی و فرهنگی معاصر، به عنوان صنعتی پویا و زنده باقی بماند. این تأثیر بر غزل و شعر فارسی مسیر روشنی برای شاعران آینده فراهم می‌کند تا با امکانات زبانی و ساختاری گسترده‌تر، خلاقیت و بیان خود را توسعه دهند سیمین تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در مدرسه «ناموس» و «حسنات» تهران گذراند، سپس در سال ۱۳۲۴ وارد آموزشگاه عالی مامایی و در سال ۱۳۲۶ فارغ‌التحصیل شد، اما هیچ علاقه‌ای به این رشته نداشت و پس از دو سال تحصیل اخراجش کردند. او بعدها در سال ۱۳۳۷ در دانشکده حقوق دانشگاه تهران قبول شد و تحصیل در این رشته را پی گرفت، اما پس از فارغ‌التحصیلی به شغل حقوقی نپرداخت.

از سال ۱۳۳۰ به استخدام وزارت آموزش و پرورش درآمد و به مدت حدود ۳۰ سال به تدریس در رشته‌های مختلف به ویژه ادبیات مشغول بود؛ شغل معلمی نقش مهمی در زندگی و اشعار او داشت، تجربه تدریس دستمایه بسیاری از اشعار اوست. مانند شعر فعل مجهول از کتاب رستاخیز:

بچه‌ها، صبحتان به خیر، سلام
درس امروز، فعل مجهول است
فعل مجهول چیست؟ می‌دانید؟
نسبت فعل ما به مفعول است...

همچنین در عرصه ادبی فعالیت‌های متعددی چون عضویت در شورای شعر و موسیقی و همکاری با رادیو انجام داد.

سیمین بهبهانی در سال ۱۳۲۵ با حسن بهبهانی ازدواج کرد و از این ازدواج صاحب دو پسر (علی و حسین) و یک دختر (امید) شد؛ پسرش علی را شعر زنده خود می‌نامید، پس از ۲۴ سال زندگی مشترک در سال ۱۳۴۹ از همسرش جدا شد؛ اما نام بهبهانی را برای خود نگاه داشت. در همان سال با منوچهر کوشیار که همکلاس دوران دانشگاهش بود، ازدواج کرد، ازدواجی که با عشق و شور فراوان همراه بود، ولی کوشیار در سال ۱۳۶۳ بر اثر بیماری درگذشت.

نوآوری‌های سیمین در شعر و غزل

سیمین بهبهانی در شعر، به ویژه در غزل، نوآوری‌های برجسته و متعددی داشت که او را به «نیمای غزل» معاصر ایران تبدیل کرد. مهم‌ترین نوآوری‌های او عبارتند از:

ابداع وزن‌های جدید و متنوع در غزل: او بیش از ۶۰ وزن تازه و کم‌سابقه را در اشعار خود به کار برد و این کار باعث شد موسیقی غزل فارسی گسترده‌تر و متنوع‌تر شود. بهبهانی با استفاده از این اوزان نوین، توجه شنونده را به موسیقی واژه و قالب شعر جلب کرد بدون آنکه از احساس و عاطفه غافل شود.

نمایش زبان و اندیشه‌ای نو: زبان شعرهای او متفاوت با زبان مرسوم غزل‌هاست و اندیشه‌های تازه و شخصی را مطرح می‌کند. زبان و نگاه او تازگی و نوآوری ویژه دارد که پیش از او در میان غزل‌سرایان کمتر دیده شده بود.

نوآوری در تصویرهای شعری: بهبهانی تصاویر شعری خود را مبتنی بر تجربیات فردی، عینی‌گرایی و فردیت‌گرایی طراحی کرد و از کلیشه‌ها دوری جست. اشعار او تصویری نوگرا و برجسته از جهان امروز را بازتاب می‌دهد. مانند شعر معروفش درباره یک جوان جانباز:

شلوار تا خورده دارد مردی که یک پا ندارد
خشم است و آتش نگاهش، یعنی تماشا ندارد

رخساره می‌تابم از او اما به چشمم نشسته
بس نوجوان است و شاید از بیست بالا ندارد

بادا که چون من مبادا چل سال رنجش پس از این
خود گر چه رنج است بودن، بادا مبادا ندارد

با پای چالاک پیما دیدی چه دشوار رفتم؟
تا چون رود او که پایی چالاک پیما ندارد

تق تق کنان چوبدستش روی زمین می‌نهد مهر،
با آنکه ثبت حضورش حاجت به امضا ندارد

لبخند مهرم به چشمش خاری شد و دشنه‌ای شد،
این خوی‌گر با درشتی نرمی تمنا ندارد

بر چهره سرد و خشکش پیدا خطوط ملال است
یعنی که با کاهش تن جانی شکیبا ندارد

گویم که با مهربانی خواهم شکیبایی از او
پندش دهم مادرانه گیرم که پروا ندارد

رو می‌کنم سوی او باز تا گفت و گویی کنم ساز
رفته‌ست و خالی است جایش، مردی که یک پا ندارد...

بازتعریف مضمون‌های عاشقانه با رویکرد زنانه و اجتماعی: او قالب غزل کلاسیک که معمولاً عشق از زبان مرد به زن بود را دگرگون کرد و به زن هم امکان ابراز عشق و بیان عواطف داد. این وجه زنانه و اجتماعی شعری از ویژگی‌های منحصر به فرد آثار او است. در شعری که بالاتر ذکر شد نگاه مادرانه و زنانه او را می‌توان دید.

ادغام عناصر عاطفی و موسیقی در شعر: از نظر موسیقی کلام، بهبهانی به عناصر صوتی و وزن اهمیت می‌داد و در عین حال عاطفه و احساس را در شعر حفظ کرد. عناصر عاطفی به خصوص احساسات زنانه در اشعارش بسیار پررنگ و دقیق بیان شده‌اند.

سیمین بهبهانی با ابداع وزن‌های تازه، نوآوری زبانی، تصویرسازی نوگرا و برداشت‌های جدید از عاشقانه و عاطفه، سهمی برجسته در نوسازی و گسترش غزل فارسی داشت و به عنوان یکی از نوآوران مهم شعر معاصر شناخته می‌شود.همین امر موجب شده تأثیر سیمین بر آینده ادبیات فارسی در نوآوری‌های شعری محسوس باشد، چرا که او با تحول بنیادین در قالب غزل و بهره‌گیری از شیوه‌های نوین روایتگری، زبان و مضمون، دریچه‌های تازه‌ای به شعر فارسی گشود.

بهبهانی با به‌کارگیری گفت‌وگوهای درونی و بین شخصیت‌های متعدد در شعر، فضایی چندصدایی و چندنظری ایجاد کرد که برخلاف فضای تک‌صدایی سنتی غزل است. این رویکرد اجازه می‌دهد در شعر معاصر، حضور «دیگری» معتبر شده و تنوع دیدگاه‌ها در قالب شعر عرضه شود.

او غزل را از صرفاً بیان احساسات شخصی و عاشقانه فراتر برده و مضامین اجتماعی، سیاسی، و نقدهای جدی به مسائل زنان و جامعه را به شعر وارد کرد. این ترکیب باعث می‌شود غزل نو آن گونه که او عرضه کرد، ابعاد و ظرفیت‌های تازه‌ای برای بیان گسترده‌تر مفاهیم اجتماعی و انسانی داشته باشد.

همچنین کاربرد بیش از ۶۰ وزن جدید در غزل باعث شد او زبان شعر را به شکل امروزی و روان گسترش بدهد، این امر موجب زنده نگه داشتن قالب غزل به عنوان قالبی تاریخی و سنتی در عصر مدرن شد. به همین دلیل او را «نیمای غزل» می‌نامند و این نوآوری‌ها موجب می‌شوند غزل همچنان قالبی زنده و قابل تحول باقی بماند.

چرا به سیمین «نیمای غزل» می‌گویند؛ نقش پدر و مادر در تربیت یک شاعر — گفتگوی مجله سخن با سیمین بهبهانی

رویکردهای نوین او، شامل روایت، نمایش، مکالمه و بینامتنی، نه تنها اشعارش را هنری‌تر و عمیق‌تر کرد بلکه شعر را به بستری برای بررسی مفاهیم انسانی و اجتماعی بدل نمود که از طریق آن، نسل‌های آینده شاعران فارسی‌زبان قادر خواهند بود آزادانه‌تر و چندوجهی‌تر با موضوعات معاصر روبرو شوند. این رویکردها را می‌توان در اشعار زیر:

و نگاه کن به شتر آری، که چگونه ساخته شد باری (الهام گرفته از آیه قرآن)، دوباره میسازمت وطن، اگرچه با خشت جان خویش؛ وقتی که سیم حکم کند زر خدا شود؛ عید پول زرد و عروسک، عید کفش برقی و دامن؛ اسب می‌نالید می‌لرزید، سرفه‌ها اسفنج و خون می‌شد؛ ستاره دیده فرو بست و آرمید، بیا؛ مرا هزار امید است و هر هزار تویی؛ خطی ز سرعت و از آتش در آبگینه سرا بشکن!؛ گفتی که: انگور است، گفتم: نمی بینم و بسیاری دیگر از شعرهای او دید.

نوآوری‌های سیمین بهبهانی در زبان، ساختار، مضمون و رویکردهای روایتگری، ادبیات فارسی را قادر می‌سازد تا با حفظ سنت، روحی تازه بگیرد و در مواجهه با چالش‌ها و تحولات اجتماعی و فرهنگی معاصر، به عنوان صنعتی پویا و زنده باقی بماند. این تأثیر بر غزل و شعر فارسی مسیر روشنی برای شاعران آینده فراهم می‌کند تا با امکانات زبانی و ساختاری گسترده‌تر، خلاقیت و بیان خود را توسعه دهند.

آثار او مضامینی چون عشق به وطن، آزادی، حقوق زنان و مسائل اجتماعی را شامل می‌شود، و از او بیش از ۶۰۰ غزل در بیش از ۲۰ کتاب منتشر شده‌است. از جمله: سه‌تار شکسته (۱۳۳۰) جای پا (۱۳۳۵) چلچراغ (۱۳۳۶) مرمر (۱۳۴۱) رستاخیز (۱۳۵۲) خطی ز سرعت و از آتش (۱۳۶۰) دشت ارژن (۱۳۶۲) گزینه اشعار (۱۳۶۷) دربارهٔ هنر و ادبیات (۱۳۶۸) آن مرد، مرد همراهم (۱۳۶۹ / درباره منوچهر کوشیار) کاغذین‌جامه (۱۳۷۱) کولی و نامه و عشق (۱۳۷۳) عاشق‌تر از همیشه بخوان (۱۳۷۳) شاعران امروز فرانسه (۱۳۷۳ / ترجمه فارسی از اثر پیر دوبوادفر) با قلب خود چه خریدم؟ (۱۳۷۵) یک دریچه آزادی (۱۳۷۴) مجموعه اشعار (۱۳۸۱) یکی مثلاً اینکه (۱۳۸۳) با مادرم هم‌راه زندگی‌نامه خود نوشت (۱۳۹۰) شعر زمان ما (۱۳۹۱) مجموعه اشعار سیمین بهبهانی (۱۳۹۱) پرده پنهان آشکار (مجموعه ترانه) (۱۳۹۶)

چرا به سیمین «نیمای غزل» می‌گویند؛ نقش پدر و مادر در تربیت یک شاعر

سرانجام سیمین بهبهانی در ۲۸ مرداد ۱۳۹۳ درگذشت و در بهشت زهرا در مقبره‌ای خانوادگی در کنار مزار پدرش به خاک سپرده شد.

عراقچی: ما جنگ را نمی‌خواستیم، اما برای آن آماده بودیم