باشگاه خبرنگاران جوان- منوچهر مرادی سبزواری معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تهران امروز در چهارمین پیش همایش ملی علوم انسانی اسلامی دیجیتال و آئین رونمایی از نرم افزار پژوهیار ۳ که در تالار دکتر ایرج افشار کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران برگزار شد، از میزبانی این پیش‌نشست، ابراز خرسندی کرد.

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تهران بر ضرورت خلاقیت در مسیر پژوهش تاکید کرد و افزود: در شرایط محدود نیز می‌توان با تدبیر و انگیزه، کار‌های بزرگی انجام داد و امروز هم همین نیاز وجود دارد؛ به‌ویژه برای گسترش ارتباط مراکز پژوهشی با عموم جامعه علمی.

وی ضمن برشمردن خاطراتی از همکاری خود با موسسه نور در دهه هفتاد، بر لزوم گسترش تبلیغات و اطلاع‌رسانی تاکید کرده و گفت: دستاورد‌های ارزشمند مرکز نور هنوز به‌درستی در سطح عمومی معرفی نشده‌اند و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران می‌تواند یکی از پایگاه‌های همکاری و معرفی بهتر این دستاورد‌ها باشد، البته با شرط تعامل و مشارکت مؤثر.

مرادی سبزواری با اشاره به تجربه دانشگاه تهران در حوزه هوش مصنوعی گفت: در حال حاضر، بیش از ۵۴ استاد در حوزه هوش مصنوعی در این دانشگاه فعالیت دارند؛ رقمی که حتی در دانشگاه‌های بزرگ دنیا نیز کم‌نظیر است.

وی افزود: نباید فراموش کنیم که ارزش واقعی هوش مصنوعی در کاربرد آن است، نه صرفاً پژوهش نظری که پیوند آن با حوزه‌های انسانی مانند روان‌شناسی، پزشکی، ادبیات و البته علوم اسلامی می‌تواند زمینه‌ساز تحول در پژوهش و آموزش شود.

وی با اشاره به سابقه تعاملات گذشته دانشگاه تهران با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی اسلامی نور، ابراز امیدواری کرد که ارتباطات دوسویه علمی، این همکاری‌ها وارد مرحله‌ای مؤثر و ماندگار شود.

مرکز نور بزرگ‌ترین شبکه دانش علوم اسلامی را در بستر دیجیتال فراهم کرده است

حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی امروز در چهارمین پیش همایش ملی علوم انسانی اسلامی دیجیتال و آئین رونمایی از نرم افزار پژوهیار۳ که در تالار دکتر ایرج افشار کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران برگزار شد، اظهار کرد: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) بیش از سه دهه است که در حوزه دیجیتال‌سازی و هوشمندسازی علوم اسلامی فعالیت دارد و یکی از غنی‌ترین و هوشمندترین پایگاه‌های اطلاعات علوم انسانی اسلامی در جهان را داراست.

رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور با اشاره به زیرساخت‌های داده‌ای این مرکز گفت: بیش از ۱۲۰ هزار جلد کتاب اسلامی در این مرکز دیجیتال‌سازی و قابل جست‌و‌جو شده است و بسیاری از این آثار به‌صورت دقیق و معنایی برچسب‌گذاری شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که اطلاعات، نه صرفاً خطی، بلکه به‌صورت شبکه‌ای و معنایی به هم متصل هستند و از یک ترجمه می‌توان به منبع اصلی، از آن به واژه‌نامه، سپس به شواهد شعری و تفسیری مرتبط و بالعکس، مسیر علمی و معنایی را دنبال کرد که این ساختار یک بستر بسیار غنی برای توسعه ابزار‌های هوش مصنوعی در علوم اسلامی فراهم می‌کند.

وی ادامه داد: بیش از چهار میلیون کاربر فرهیخته ثبت‌نام‌شده از داخل و خارج کشور از خدمات مرکز بهره می‌برند و بیش از ۲۰ دانشگاه معتبر بین‌المللی با اشتراک رسمی از پایگاه‌های ما استفاده می‌کنند که برخی پایگاه‌ها مانند نورلایب، تا ۵۰ درصد مراجعاتشان از کشور‌های اسلامی و عرب‌زبان است و پایگاه لغت مرکز نیز بیش از ۹۰ درصد مخاطبانش از خارج کشور هستند؛ این خود گویای جایگاه ویژه مرکز در عرصه بین‌المللی است.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی با تأکید بر میان‌رشته‌ای بودن فعالیت‌های مرکز گفت: کار مرکز فقط دیجیتال سازی متون و برنامه‌نویسی برای آنها نیست. طراحی و تولید سامانه‌های نرم‌افزاری نور توسط متخصصانی انجام می‌شود که هم در علوم اسلامی و هم در فناوری اطلاعات مسلطند و دانشی میان رشته‌ای را کسب نموده‌اند که به ایشان ظرفیت تولید این برنامه‌ها را میدهد. اخیراً پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی دیجیتال نیز توسط مرکز تأسیس شده تا دانش نهفته در محصولات نرم‌افزاری، به‌صورت مقاله، گزارش علمی و خروجی‌های دانشگاهی قابل نقد و توسعه نیز منتشر شود.

وی در ادامه به فعالیت‌های ادبی مرکز نیز اشاره کرد و گفت: در دهه ۸۰ پروژه‌های متعددی در حوزه ادبیات فارسی انجام شده، از جمله تولید نرم‌افزار‌هایی برای حافظ، مثنوی، شاهنامه و آثار فردوسی که اکنون به شکل اپلیکیشن‌های رایگان قابل دسترسی هستند و یکی از پروژه‌های مهم در دست اجرا، نرم‌افزار جامع متون کهن فارسی است که شامل بیش از هزار اثر تا قرن دهم هجری خواهد بود و بخش واژه‌پژوهی آن می‌تواند در مطالعات زبان‌شناسی تحولی ایجاد کند.

رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (مرکز نور) درباره توسعه ابزار‌های زیست‌بوم پژوهش در مرکز گفت: در گذشته، پژوهشگر صرفاً می‌توانست به کتاب‌ها و مقالات دسترسی داشته باشد، اما ما در تلاشیم زیست‌بومی جامعی فراهم کنیم که تمام نیاز‌های پژوهشی در یک محیط یکپارچه قابل انجام باشد، نمونه‌هایی مانند «خطایاب زبان فارسی» و «مدیریت استناد پژوهشی» بخش‌هایی از این طرح جامع‌اند که اکنون در حال استفاده یا توسعه میباشند. در این میان پژوهیار به عنوان ابزار مدیریت استناد به‌طور خاص در حوزه زبان فارسی، خلأ بزرگی را پر کرده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی در پایان با اشاره به همکاری‌های دانشگاهی افزود: با بخش‌های مختلف دانشگاه تهران تعاملات خوبی داریم، از جمله موسسه دهخدا، دانشکدگان فارابی و کتابخانه مرکزی و امیدواریم با هماهنگی‌های جدید و به ویژه پیگیری‌های جناب آقای دکتر جعفریان ضمن توسعه تعاملات گذشته تعاملات جدیدتری را با دانشکده فنی، آزمایشگاه هیومنیکس و سایر بخش‌های دانشگاه آغاز کنیم.

مرکز نور به خوبی داده‌های ارزشمند بومی و اسلامی را سازماندهی کرده است

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران گفت: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی اسلامی نور از معدود مراکزی است که نه‌تنها تولید علم داشته، بلکه داده‌های ارزشمند بومی و اسلامی را نیز به‌خوبی سازماندهی کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکزاسناد دانشگاه تهران امروز در چهارمین پیش همایش ملی علوم انسانی اسلامی دیجیتال و آئین رونمایی از نرم افزار پژوهیار ۳ که در تالار دکتر ایرج افشار کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران برگزار شد، با تأکید بر اهمیت تداوم و پایداری در عرصه‌های علمی و فرهنگی، اظهار کرد: دوام یک نشریه یا مرکز علمی در طول ده‌ها سال، نشانه‌ای روشن از ثبات، عقلانیت و حرکت بر پایه اصول و مبانی دقیق علمی است و نشریاتی با سابقه ۷۰، ۱۰۰ و حتی ۱۵۰ ساله، نماد پایداری و حرکت اصولی در مسیر دانایی هستند و مرکز نور نیز یکی از همین نمونه‌های موفق است.

وی افزود: دوام مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی اسلامی نور نشان می‌دهد که در آن از ابتدا، پرسش‌های درستی در حوزه علوم انسانی و اسلامی مطرح شده و پاسخ‌های قابل اتکا و علمی به آنها داده شده است و در جهانی که رقابت علمی حرف اول را می‌زند، اگر قدرتی پایدار می‌خواهیم، بدون تردید باید بر «قدرت علمی» تکیه کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین جعفریان با اشاره به استقبال نهاد‌های دانشگاهی و مراکز علمی بین‌المللی از منابع مرکز نور، تصریح کرد: ارجاعات علمی به منابع این مرکز، حتی از سوی دانشگاه‌های بزرگ جهانی، نشان‌دهنده جایگاه بالای علمی آن در سطح بین‌المللی است و این موضوع ظرفیت جذب و اعتبار علمی کشور را افزایش داده است.

وی ادامه داد: گاهی در برابر دیدگاه‌هایی که از پیشرفت سخن می‌گویند، احساس شرمندگی می‌کنم؛ زیرا می‌دانم پیشرفت، پدیده‌ای دفعی نیست، مانند یک ورزشکار که سال‌ها تلاش می‌کند تا رکورد پرش خود را حتی یک سانتی‌متر ارتقا دهد، در مسیر توسعه نیز باید به کار تدریجی و پیوسته باور داشت. مسیر میان‌بر برای پیشرفت وجود ندارد.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران با مرور تجربیات تاریخی برخی کشور‌ها گفت: ژاپن پیش از مشروطه، در نگاه ایرانیان نماد پیشرفت بود و شکست روسیه از ژاپن در جنگ ۱۹۰۴، الهام‌بخش روشنفکران آن زمان شد و در اسناد تاریخی، بار‌ها از تلاش و نظم ژاپنی‌ها به‌عنوان الگو یاد شده است و امروز نیز چین، الگویی مهم برای کشور ماست؛ کشوری که روزی در توانمندی علمی‌اش تردید بود، اما اکنون با اتکا به علم و برنامه‌ریزی، قدرتی جهانی شده است.

وی با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران دارای سرمایه‌های انسانی غنی و امکانات بالقوه فراوان است، اظهار کرد: متأسفانه به‌دلایل مختلف، برخی کشور‌های اسلامی از چرخه رشد علمی جا مانده‌اند. در حالی‌که کشور ما با توجه به ظرفیت‌های بنیادی، می‌تواند بسیار جلوتر از وضعیت فعلی باشد. باید بتوانیم این ظرفیت‌ها را به سرمایه‌هایی قابل عرضه در سطح بین‌المللی تبدیل کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین جعفریان با اشاره به عملکرد مرکز نور گفت: این مرکز صرفاً به موضوعات اسلامی محدود نمانده و تلاش کرده در حوزه‌های انسانی، اجتماعی و حتی اقتصادی نیز نقش‌آفرینی کند و این گستره فعالیت بسیار ارزشمند است که از سوی دیگر، انتظار ما از دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشگاه تهران، بیش از وضع موجود است و عملکرد برخی مراکز پژوهشی حتی با ناشران حرفه‌ای نیز قابل مقایسه نیست.

وی افزود: یکی از مشکلات موجود، دشواری در دسترسی به منابع علمی گذشته است که بسیاری از آثار ارزشمند پیش از انقلاب در اختیار نهادهایی‌ست که حاضر نیستند این منابع را در اختیار پژوهشگران قرار دهند و ترجمه‌های قدیمی، متون کلاسیک و منابع بومی ما باید آزادانه در اختیار مراکز علمی قرار گیرد تا توسعه علمی با شتاب بیشتری دنبال شود.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران تأکید کرد: برای پیشرفت، باید دانشگاه‌ها و مراکز علمی مسئولیت بیشتری بپذیرند و با همگرایی و تعامل، نقش خود را در ایجاد تمدن نوین ایرانی ـ اسلامی ایفا کنند و مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی اسلامی نور از معدود مراکزی است که نه‌تنها تولید علم داشته، بلکه داده‌های ارزشمند بومی و اسلامی را نیز به‌خوبی سازماندهی کرده است.

وی با اشاره به رونمایی اثر جدید این مرکز با عنوان پژوهیار ۳ گفت: آنچه امروز شاهد آن هستیم، فقط عرضه یک کتاب یا اثر علمی نیست؛ بلکه نماد تلاش سازمان‌یافته‌ای است که نشان می‌دهد اگر هدفمند کار کنیم، می‌توانیم در رقابت علمی جهانی نیز جایگاه درخوری داشته باشیم و امیدواریم این مسیر با همکاری بیشتر ناشران، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ادامه پیدا کند.

هوش مصنوعی، آینده پژوهش در علوم انسانی و اسلامی را متحول می‌کند

معاون فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (مرکزنور) گفت: با تلفیق علوم انسانی، اسلامی و فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی، می‌توان آینده‌ای مبتنی بر تحلیل عمیق، داده‌محور و هوشمند را برای پژوهش‌های اسلامی ترسیم کرد.

احمد ربیعی زاده، معاون فنی مرکز نور طی سخنانی در چهارمین پیش همایش ملی علوم انسانی اسلامی دیجیتال و آئین رونمایی از نرم افزار پژوهیار ۳ که در تالار دکتر ایرج افشار کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران برگزار شد، با اشاره به پیشینه تولید نرم‌افزار‌های تخصصی در مرکز نور اظهار کرد: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی اسلامی نور با بیش از ۳۶ سال سابقه فعالیت، نقش پیشگامی در بهره‌برداری از فناوری‌های نوین در خدمت پژوهش‌های علوم اسلامی و انسانی داشته است.

وی افزود: از آغاز، تمرکز این مرکز بر دیجیتالی‌سازی منابع اسلامی، تولید نرم‌افزار‌های پژوهشی و توسعه زیرساخت‌های علمی بوده است؛ اقدامی که در ابتدا حتی از سوی برخی نهاد‌ها جدی گرفته نمی‌شد، اما اکنون به یک ضرورت انکارناپذیر بدل شده است.

ربیعی زاده با اشاره به تولید نرم‌افزار‌های متنوع از جمله نرم‌افزار کتابخانه دیجیتال با بیش از هزار عنوان کتاب تخصصی در حوزه علوم انسانی، ابراز کرد: این نرم‌افزار‌ها توانسته‌اند بستر مناسبی برای محققان در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی فراهم کنند و همچنین، محصولاتی مانند سامانه مشابه‌یاب پایان‌نامه‌ها و مقالات، در سطح کلان دانشگاهی مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

وی سپس به تشریح تحولات حوزه هوش مصنوعی پرداخت و گفت: هوش مصنوعی شاخه‌های متنوعی دارد؛ از جمله رباتیک، پردازش تصویر و پردازش زبان طبیعی و تمرکز اصلی ما بر پردازش زبان طبیعی بوده است، چرا که ارتباط مستقیمی با محتوای متنی اسلامی و انسانی دارد.

معاون فنی مرکز نور ادامه داد: در دهه‌های گذشته، نسل اول هوش مصنوعی مبتنی بر قاعده‌محوری و سیستم‌های خبره بود؛ جایی که دانش‌پایه‌ای برای تحلیل روایات طراحی می‌شد و سپس در مرحله بعد، یادگیری ماشین کلاسیک بر اساس داده‌های برچسب‌خورده به کار گرفته شد و در یک دهه اخیر، با ورود به فاز یادگیری عمیق و مدل‌های زبانی بزرگ، جهشی چشمگیر در کیفیت تحلیل و پاسخگویی ماشینی شکل گرفته است.

وی تصریح کرد: امروزه با مدل‌های مولد زبانی، ماشین‌ها قادرند زبان انسانی را درک کرده و محتوا‌هایی تولید کنند که تا پیش از این اصلاً وجود نداشت و این امر باعث شکوفایی رشته‌هایی بین‌رشته‌ای، چون علوم انسانی دیجیتال شده است که تعامل نزدیک میان متخصصان علوم انسانی و مهندسان هوش مصنوعی را می‌طلبد.

ربیعی زاده با اشاره به زیرساخت‌های موردنیاز توسعه هوش مصنوعی عنوان کرد: سه رکن اساسی برای موفقیت در این مسیر وجود دارد؛ داده‌های آزاد، سخت‌افزار‌های پردازشی قدرتمند، و الگوریتم‌های بهینه. بدون آزادسازی داده‌ها، توسعه هوش مصنوعی دقیق و کاربردی ممکن نخواهد بود.

وی در ادامه گفت: اکنون شاهد انفجار اطلاعات هستیم و تنها در یک دقیقه در فضای مجازی، بیش از ۵۰۰ هزار توییت، ۵ میلیون پیام و هزار ساعت محتوای ویدیویی تولید می‌شود که این حجم از داده‌ها خوراکی ارزشمند برای مدل‌های هوشمند است و قدرت پردازش آنها نیز به‌طور تصاعدی افزایش یافته است؛ تا جایی که مسائل پیچیده‌ای که در گذشته به ماه‌ها زمان نیاز داشت، اکنون در چند ساعت قابل حل است.

ربیعی زاده سپس به معرفی پروژه‌های مبتنی بر هوش مصنوعی که در آزمایشگاه هوش مصنوعی نور اجرا شده پرداخت. این پروژه‌ها بیش از پنجاه مورد در زمینه‌های مختلف هوش مصنوعی از قبیل پردازش زبان طبیعی، بازیابی اطلاعات، مشابهت یابی و مانند آن است که معرفی این پروژه‌ها و برخی نمونه‌های آزمایشگاهی آن در پایگاه آزمایشگاه هوش مصنوعی نور در دسترس است.

وی در پایان تأکید کرد: با تلفیق علوم انسانی، اسلامی و فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی، می‌توان آینده‌ای مبتنی بر تحلیل عمیق، داده‌محور و هوشمند را برای پژوهش‌های اسلامی ترسیم کرد.

نسخه سوم نرم‌افزار پژوهیار رونمایی شد

با حضور جمعی از اساتید ودانشجویان دانشگاه تهران، از جدیدترین محصول کاربردی مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با عنوان «پژوهیار ۳» به میزبانی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران رونمایی شد.

در این مراسم که منوچهر مرادی سبزواری، معاون پژوهشی دانشگاه تهران، رضا آسیابانی عضو هیئت امنای مرکز نور و حجج اسلام و المسلمین رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و جمعی از مدیران دو مجموعه حضور داشتند از نرم افزار فاخر پژوهیار ۳ رونمایی شد.

فرحناز سلطانی، مدیر پروژه نرم افزار «پژوهیار ۳» در سخنانی نرم‌افزار پژوهیار ۳ را تسهیل کننده پژوهش در علوم انسانی و اسلامی توصیف کرد و افزود: نرم‌افزار پژوهیار با پشتیبانی از منابع متنوع، پژوهش در علوم انسانی و اسلامی را تسهیل می‌کند.

وی با اشاره به ویژگی‌های برجسته این ابزار پژوهشی گفت: این نرم‌افزار با چهار ویژگی مهم طراحی شده که استفاده از آن را برای پژوهشگران حوزه‌های مختلف، به‌ویژه در علوم انسانی و اسلامی، تسهیل می‌کند.

مدیر پروژه پژوهیار افزود: یکی از قابلیت‌های شاخص این نرم‌افزار، امکان هم‌زمان‌سازی است؛ به‌طوری که کاربران می‌توانند به‌صورت هم‌زمان از طریق چند دستگاه به محتوای خود دسترسی داشته باشند.

سلطانی با بیان اینکه این نرم‌افزار بیش از ۴۰۰ شیوه استناد مختلف از دانشگاه‌ها و مؤسسات گوناگون را پشتیبانی می‌کند، بیان کرد: علاوه بر شیوه‌های استاندارد بین‌المللی بسیاری از شیوه‌نامه‌های داخلی که برای منابع فارسی، اسلامی، قرآنی و مانند آن طراحی شده‌اند نیز در این نرم‌افزار تعریف شده‌اند.

وی یکی از مهم‌ترین مزیت‌های نرم‌افزار را پشتیبانی از انواع منابع اطلاعاتی عنوان کرد و گفت: علاوه بر منابع سنتی مانند کتاب و مقاله، منابع نوظهوری، چون پادکست، صفحات وب، شبکه‌های اجتماعی و حتی فایل‌های چندرسانه‌ای نیز در این سامانه قابل ثبت و استناد هستند.

سلطانی در ادامه با اشاره به افزونه مرورگر این نرم‌افزار تصریح کرد: از طریق یک کانکتور (Connector) که روی مرورگر‌ها نصب می‌شود، کاربران می‌توانند اطلاعات موردنظر خود را از پایگاه‌های مختلف - چه فارسی و چه لاتین - استخراج و ذخیره کنند ضمن اینکه این پایگاه‌ها شامل بخش عمده پایگاه بانک اطلاعاتی داخلی از قبیل کتابخانه ملی، سامانه نشریات دانشگاه تهران، نورمگز، نورلایب و همچنین منابع معتبر بین‌المللی مانند JSTOR است.

وی با اشاره به سابقه توسعه نرم‌افزار گفت: نخستین نسخه بتای این نرم‌افزار در سال ۱۳۹۰ به‌صورت افزونه مرورگر منتشر شد که سپس نسخه اول آن در سال ۱۳۹۳ با قابلیت‌های گسترده‌تری عرضه شد و از سال ۱۴۰۰، با حمایت‌های صورت‌گرفته، فرآیند تحقیق و توسعه نرم‌افزار به‌صورت جدی‌تری دنبال شد و نسخه‌های پیشرفته‌تری ارائه شد.

سلطانی درباره نسخه جدید نرم‌افزار تصریح کرد: در طراحی جدید، علاوه بر ارتقای زیرساخت، بهبود قابل‌توجهی در سرعت و کیفیت جست‌و‌جو و مدیریت داده‌ها حاصل شده است و همچنین امکاناتی مانند یادداشت‌گذاری، برچسب‌گذاری، و سازماندهی منابع علمی به‌صورت یکپارچه در نرم‌افزار پیاده‌سازی شده است.

وی درباره آینده این سامانه افزود: نسخه آنلاین نرم‌افزار با امکانات کامل، تا پایان سال آینده در دسترس قرار خواهد گرفت و همچنین قابلیت‌های هوش مصنوعی متناسب با نیاز‌های بومی و فضای پژوهش در علوم انسانی و اسلامی نیز در دستور کار توسعه قرار دارد.

در پایان، سلطانی ضمن قدردانی از همکاری‌ها و تعاملات علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، بر لزوم هم‌افزایی برای توسعه بیشتر ابزار‌های بومی در زیست‌بوم پژوهش تأکید کرد.

«محرک‌های پنهان» تغییرات آب و هوایی چیست؟