خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: می‌گفت آن سال‌ها که نمی‌شد مفاتیح برد توی حرم پیغمبر، روی جلد کهنه مفاتیحم را یک جلد کشیده بودم و رویش نوشته بودم مناسک حرمین شریفین. کیفم را گشتند و دیدند و چیزی نگفتند. عصری در خنکای حرم حضرت رسول (ص) نشسته بودم یک گوشه و تکیه داده بودم به ستونی و آرام آرام دعای عرفه می‌خواندم. خانمی عرب با کمی فاصله کنارم نماز خوانده بود و نشسته بود؛ صدای خواندنم را می‌شنید. دعا که تمام شد طاقت نیاورد، با صورتی سرخ از اشک پرسید چه می‌خواندی؟ گفتم دعای عرفه. پرسید این کلمات را چه کسی گفته است؟ گفتم حسین بن علی بن ابیطالب. گفت جانم لرزید وقتی شنیدم… انگار از آسمان رسیده باشد.

ما نمی‌دانیم آن زن عرب باور به تأثیر کلام معصوم داشته یا خیر، ولی در این مواجهه پیداست که او فقط از راه شنیدن، بدون اینکه نوشته و متنی پیش رویش بوده باشد تحت تأثیر مضامین دعای عرفه قرار گرفته است. به این معنا می‌توانیم به دعا نه به عنوان متنی مبارک و مقدس که از لبان امام معصوم خارج شده، بلکه به عنوان متنی تعلیمی و عارفانه نگاهی بیاندازیم؛ و می‌دانیم که ادبیات عارفانه ما نیز بسیار از این مضامین تأثیر پذیرفته‌اند.

فصاحت و بلاغت و مضامین عارفانه کلام معصومین علیهم السلام

ادبیات عارفانه دعاهای نقل شده از ائمه معصومین (علیهم‌السلام) یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های معنوی و عرفانی در فرهنگ اسلامی است که هم از نظر بلاغت و فصاحت زبان و هم از نظر عمق معنوی و سوز و گداز عاشقانه در بالاترین مرتبه قرار دارد. این دعاها نه تنها به عنوان ابزاری برای راز و نیاز و نیایش با خداوند بلکه به عنوان متونی با بار معرفتی، اخلاقی، دینی، اجتماعی و حتی سیاسی شناخته می‌شوند که در تربیت روحی و معنوی انسان‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند.

این دعاها به عنوان مدرسه‌ای روحانی و یک حرکت تربیتی مؤثر شناخته می‌شوند که در زندگی پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین، همواره جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. زندگی این انسان‌های برگزیده الهی، پیوسته با یاد خدا و نیایش پیوند خورده است.

سه دعای مشهور از سه امام معصوم، یعنی دعای کمیل از امیرالمؤمنین علی (ع)، دعای عرفه از امام حسین (ع) و دعای ابوحمزه ثمالی امام سجاد (ع)، بیشترین شهرت و اهمیت را دارند. این سه امام که در مبارزات بزرگ تاریخی حضور داشتند، دعاهایشان نیز درس‌های عمیق عرفانی و اخلاقی را در خود جای داده است.

ویژگی‌های ادبی و عرفانی دعاهای معصومین

دعاهای مأثوره مانند دعای کمیل، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای عرفه، صحیفه سجادیه و مناجات خمس عشره، نمونه‌هایی از نیایش‌های عارفانه‌اند که با سوز و گداز عاشقانه و اندیشه‌های بلند عرفانی همراه است. این دعاها روح انسان را از عالم خاک به جهان پاک می‌کشاند و بیانگر بالاترین درجات عرفان و قرب الهی است. در این دعاها، معصومین نه صرفاً با راوی یا شنونده سخن می‌گویند بلکه مستقیماً با خداوند مناجات می‌کنند. این گفتگوها نشان‌دهنده وضعیت کمالی معصوم است که فراتر از ظرفیت فعلی انسان‌هاست و در دعاها، نیازها و رشد معنوی را به صورت کامل منعکس می‌کند.

از سوی دیگر این دعاها بر آثار شاعران و نویسندگان عارف مسلک مانند خواجه عبدالله انصاری، سنایی، عطار، مولوی و دیگران تأثیر عمیق داشته‌اند. در اشعار و متون عرفانی این بزرگان، می‌توان ردپای مضامین، اندیشه‌ها و سوز و گداز دعاهای معصومین را مشاهده کرد.

نمونه‌هایی از ادبیات عارفانه در دعاها

در دعای کمیل، امیرالمؤمنین (ع) با زبانی سرشار از عاطفه و نیاز به درگاه الهی می‌گوید: «گیرم ای معبود و آقا و مولا و پروردگارم من بر عذاب تو صبر کنم، اما چگونه بر دوری از تو طاقت آورم…» این بیان، اوج فقر و نیاز عاشقانه به خدا را نشان می‌دهد که در ادبیات عرفانی نیز بازتاب یافته است.

«دعای عرفه» متنی تعلیمی و عارفانه

دعای عرفه امام حسین علیه‌السلام نیز یکی از برجسته‌ترین متون عرفانی و معنوی در فرهنگ اسلامی است که مضامین عمیق عرفانی، اخلاقی و عقیدتی را در خود جای داده است. این دعا در روز عرفه در صحرای عرفات توسط امام حسین (ع) قرائت شده و به عنوان نمادی از راز و نیاز عاشقانه و شناخت حق تعالی شناخته می‌شود.

در توضیح معنای عرفه آورده شده است: «عَرَفَه کلمه‌ای عربی از ماده «ع ر ف» است. این ماده به معنای ادراک، فهم و شناختن چیزی همراه با تفکر و تدبر در آثار آن است. نام عرفه، از سرزمین عرفات (جایی در مکه که باید در این تاریخ در آن وقوف کرد) گرفته شده و گفته‌اند عرفات را از آن رو عرفات خوانده‌اند که زمینی مشخص و شناخته شده در میان کوه‌ها است.» اگر روایت بازشناختن آدم و حوا در این سرزمین پس از هبوط از بهشت را کنار بگذاریم، نزدیکی و هم‌خانوادگی این واژه با عرفان و عارف و معرفت که در ادبیات ما نیز پر کاربرد هستند گویای دایره وسیع معنایی است.

مضامین دعای عرفه

امام حسین (ع) در این دعا با بیان صفات خداوند، تجدید عهد و پیمان با پروردگار، و تأکید بر شناخت پیامبران و ارتباط با آنان، به عمق خداشناسی می‌پردازد. این دعا شامل تأمل در آفاق جهان و راز آفرینش است و انسان را به خودشناسی و درک جایگاه خویش در برابر عظمت الهی فرا می‌خواند. در متن دعا، امام حسین (ع) به شمارش نعمت‌های خداوند می‌پردازد و با اعتراف به بی‌کرانی آن‌ها، انسان را به شکرگزاری و تواضع دعوت می‌کند.

از دیگر مضامین مهم دعا، اظهار فقر و نیاز به درگاه خدا، درخواست عفو و توفیق برای اعمال خیر است که بیانگر حالت توبه و انابه عارفانه است. همچنین امام در دعا از خداوند اخلاص در عمل طلب می‌کند که به عنوان «سرّی از اسرار الهی» شناخته شده و نشان‌دهنده اهمیت خلوص نیت در مسیر عرفان است. درخواست یقین در دل و تقویت ایمان از دیگر مضامین مهم است که در دعا به آن توجه ویژه شده و به عنوان بهترین نعمتی که انسان می‌تواند داشته باشد معرفی شده است. دعای عرفه جلوه‌ای از عشق و شور و سوز عارفانه امام حسین (ع) است که با زبان دل و با حال خشوع و تواضع به درگاه خداوند عرضه می‌شود. این دعا به نوعی دانشگاه تربیتی برای انسان است که در آن مفاهیمی چون بندگی، ایثار، شجاعت، تواضع و اخلاص موج می‌زند و انسان را برای رسیدن به کمالات اخلاقی و معنوی آماده می‌کند.

از سوی دیگر این دعا به تسبیح و حمد خداوند توسط کل هستی اشاره دارد و نقش پیامبر در هدایت انسان‌ها را یادآوری می‌کند. و در ادامه امام حسین (ع) در این دعا از خداوند بهترین خواسته‌ها را طلب می‌کند و برای گسترش علم، رأفت و رحمت الهی دعا می‌نماید. این مضامین نشان‌دهنده عمق عرفانی، معنوی و اخلاقی دعای عرفه است که نه تنها بیانگر ارتباط عاشقانه و خالصانه امام حسین (ع) با خداوند است، بلکه الگویی برای سیر و سلوک معنوی و تربیت اخلاقی و عرفانی مسلمانان به شمار می‌آید.

«دعای عرفه» متنی تعلیمی و عارفانه

دعاهای معصومین (علیهم‌السلام) در تربیت اخلاقی و اجتماعی مسلمانان نقشی بسیار گسترده و چندبعدی دارد و از دیدگاه قرآن و کلام اهل بیت به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی شناخته می‌شود که انسان را در مسیر کمال معنوی، اخلاقی و اجتماعی هدایت می‌کند.

نقش دعاهای معصومین در تربیت اخلاقی فردی

دعاهای معصومین انسان را به خلوص نیت، توجه کامل به خدا و دوری از رذائل اخلاقی فرا می‌خواند و به صفات پسندیده الهی آراسته می‌سازد. در این دعاها، مؤمن به جای تمرکز بر خواسته‌های مادی، به اصلاح درونی و رشد معنوی توجه می‌کند. دعا موجب تقویت ایمان و توکل به خداوند می‌شود و انسان را از یأس و ناامیدی دور می‌سازد. باعث می‌شود فرد در مواجهه با مشکلات اخلاقی و رفتاری، استقامت و صبر به خرج دهد و به تلاش برای اصلاح خود ادامه دهد. دعاهای معصومین با ابراز محبت و عشق به خدا، پیامبر و اهل بیت، زمینه‌ساز رشد عاطفی و معنوی فرد می‌شود و او را به سمت توبه، بازگشت به خدا و خیرخواهی نسبت به خود و دیگران سوق می‌دهد.

نقش دعاهای معصومین در تربیت اجتماعی

در دعاهای معصومین تأکید شده است که برای تسریع در اجابت دعا، باید دعای دیگران را بر حاجت خود مقدم داشت و به دعاهای جمعی و گروهی اهتمام ورزید. این رویکرد، حس مسئولیت اجتماعی و همبستگی میان مسلمانان را تقویت می‌کند. دعا به عنوان یک عبادت جمعی، باعث انسجام اجتماعی و تقویت پیوندهای انسانی می‌شود و فرد را به رعایت حقوق دیگران و مشارکت در امور اجتماعی و دینی تشویق می‌کند. دعاهای معصومین حاوی آموزه‌هایی درباره عدالت، احکام، حقوق، و مسئولیت‌های اجتماعی است که به رشد فرد در جامعه و ایجاد نظم اخلاقی و اجتماعی کمک می‌کند.

آثار کلی تربیتی دعاهای معصومین

دعاهای معصومین انسان را به شناخت خداشناسی، ولایت، معاد، نبوت، امامت و عدالت الهی رهنمون می‌سازد و در حوزه شناختی، عاطفی و رفتاری تربیت می‌کند. این دعاها باعث ایجاد آرامش روانی، تقویت اراده، افزایش عزت نفس و امیدواری می‌شوند که همه این‌ها زمینه‌ساز رشد اخلاقی و اجتماعی فرد است. همچنین دعا به عنوان راهی برای پیشگیری و درمان بیماری‌های جسمی و روانی شناخته شده و به سلامت کلی انسان کمک می‌کند که این امر نیز در تربیت اجتماعی و اخلاقی مؤثر است.

ادبیات عارفانه دعاهای معصومین ترکیبی از فصاحت و بلاغت بی‌نظیر، عمق عرفانی و سوز و گداز عاشقانه است که در تربیت معنوی، اخلاقی و معرفتی انسان‌ها نقش بی‌بدیلی دارد و بر متون عرفانی فارسی و ادبیات معنوی اسلامی بسیار تأثیرگذار بوده است. همچنین دعاهای معصومین علاوه بر نقش عبادی، به عنوان ابزار تربیتی مؤثر در رشد اخلاقی فرد و تقویت پیوندهای اجتماعی مسلمانان برای زمینه‌سازی جامعه‌ای با اخلاق الهی و همبستگی اجتماعی تأثیر دارند، همانطور که بر دل آن زن عرب نشست و جانش را سیراب کرد.

کوتاه سخن اینکه ما نسبتی داریم با زمان‌ها و با مکان‌ها، و رشد و فیضی است در یادآوری و بازخوانی و جمع خوانی آنچه در زمانی خاص و مکانی خاص، بر لب مردی بزرگ از خاندانی آسمانی جاری شد که تا امروز می‌تواند جان ما را با شناخت و آگاهی و شُکر سیراب کند.

کنجکاوی شناختی و نقش آن در پیشگیری از خطر زوال عقل