خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-سینا سفالگر: رواج مصرف‌گرایی فزاینده در جوامع معاصر یک پدیده پیچیده و چند بعدی است که به عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مرتبط است. این پدیده نه تنها تبعات اجتماعی و فردی به همراه دارد بلکه تهدیدی برای محیط زیست نیز محسوب می‌شود. در کشور ما، ایران نیز این الگوهای مصرف‌گرایی قابل مشاهده است و باید راهکارهایی برای کنترل و مدیریت این مسئله پیدا کرد. به نظر می‌رسد که تنها با آگاهی‌بخشی به جامعه و ترویج شیوه‌های زندگی پایدار، می‌توان به کاهش تبعات منفی مصرف‌گرایی کمک کرد و آن را به سمتی هدایت نمود که به نفع جامعه و فرد باشد.

تأثیرات فرهنگی، نقش مهمی در شکل‌گیری و تداوم مصرف‌گرایی فزاینده دارند. در جوامع مدرن، مصرف کالاها و خدمات، به عنوان نمادی از هویت، جایگاه اجتماعی و حتی خوشبختی تلقی می‌شود. این دیدگاه‌ها، به طور قابل توجهی بر رفتارهای مصرفی افراد تأثیر می‌گذارند.

در بسیاری از جوامع، کالاها و خدمات مورد استفاده افراد، به عنوان نشانه‌ای از هویت فردی و گروهی در نظر گرفته می‌شوند. به عنوان مثال، انتخاب لباس، خودرو، لوازم جانبی و حتی نوع تفریحات، می‌تواند نشان‌دهنده سلیقه، ارزش‌ها و سبک زندگی فرد باشد. در این راستا، افراد سعی می‌کنند با خرید کالاهایی که با هویت مورد نظرشان همخوانی دارد، خود را به دیگران معرفی کنند. این امر، به خصوص در میان جوانان و نوجوانان، بسیار رایج است. برای مثال، استفاده از برندهای خاص پوشاک یا لوازم الکترونیکی، می‌تواند نشان‌دهنده عضویت در یک گروه اجتماعی خاص یا تمایل به داشتن یک سبک زندگی مدرن باشد.

در بسیاری از فرهنگ‌ها، مصرف کالاها و خدمات، به عنوان ابزاری برای نمایش جایگاه اجتماعی و موفقیت تلقی می‌شود. افراد با خرید کالاهای لوکس، خانه‌های بزرگ، خودروهای گران‌قیمت و شرکت در تفریحات خاص، سعی می‌کنند جایگاه خود را در جامعه به نمایش بگذارند. این امر، به خصوص در جوامعی که ارزش‌های مادی در آن‌ها پررنگ‌تر است، نمود بیشتری دارد. برای مثال، خرید یک خودروی گران‌قیمت، می‌تواند نشان‌دهنده موفقیت شغلی و اقتصادی فرد باشد و او را در نظر دیگران، در جایگاه بالاتری قرار دهد. این رقابت برای کسب جایگاه اجتماعی، به افزایش مصرف و تمایل به خرید کالاهای گران‌قیمت منجر می‌شود.

در فرهنگ مصرف‌گرا، تبلیغات و رسانه‌ها، اغلب مصرف کالاها و خدمات را به عنوان راهی برای دستیابی به خوشبختی و رضایت از زندگی معرفی می‌کنند. این پیام‌ها، باعث می‌شوند که افراد، به اشتباه، گمان کنند که با خرید کالاهای بیشتر، می‌توانند احساس خوشبختی و رضایت بیشتری داشته باشند. به عنوان مثال، تبلیغات لوازم آرایشی و بهداشتی، اغلب بر این نکته تأکید دارند که با استفاده از این محصولات، می‌توان زیبایی و جذابیت بیشتری داشت و در نتیجه، احساس خوشبختی بیشتری کرد. این دیدگاه، باعث می‌شود که افراد، به طور مداوم، به دنبال خرید کالاهای جدید برای رسیدن به خوشبختی باشند، که این موضوع خود باعث افزایش مصرف‌گرایی می‌شود. در ایران نیز، این تأثیرات فرهنگی قابل مشاهده است. تبلیغات و رسانه‌ها، نقش مهمی در شکل‌دهی به ارزش‌ها و رفتارهای مصرفی افراد دارند و بر تمایل آن‌ها به مصرف بیشتر تأثیر می‌گذارند.

جهانی شدن و گسترش رسانه‌ها، نقش مهمی در گسترش مصرف‌گرایی فزاینده در سراسر جهان ایفا می‌کنند. این دو عامل، با تسهیل تبادل اطلاعات، کالاها و فرهنگ‌ها، به شکل‌گیری یک فرهنگ مصرفی جهانی و یکنواخت کمک کرده‌اند.

جهانی شدن، باعث شده است که کالاها و خدمات از سراسر جهان، به راحتی در دسترس مصرف‌کنندگان قرار گیرند. شرکت‌های چندملیتی، با راه‌اندازی شعبه‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشورهای مختلف، محصولات خود را به بازار عرضه می‌کنند. این امر، باعث افزایش انتخاب‌ها و تنوع کالاها و خدمات در دسترس مصرف‌کنندگان می‌شود و به طور مستقیم بر افزایش تمایل به مصرف تأثیر می‌گذارد. جهانی شدن، با تسهیل تبادل فرهنگی، به شکل‌گیری یک فرهنگ مصرفی جهانی کمک کرده است. فیلم‌ها، سریال‌ها، موسیقی و شبکه‌های اجتماعی، نقش مهمی در انتقال الگوهای مصرفی و سبک زندگی غربی به سراسر جهان دارند. این امر، باعث می‌شود که افراد، به ارزش‌ها، آرزوها و سبک زندگی مشابهی گرایش پیدا کنند و به دنبال خرید کالاهایی باشند که نشان‌دهنده این سبک زندگی باشد. برای مثال، تماشای سریال‌های آمریکایی، می‌تواند بر سلیقه و انتخاب‌های مصرفی افراد تأثیر بگذارد و آن‌ها را به خرید کالاهایی که در این سریال‌ها تبلیغ می‌شوند، ترغیب کند.

رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی، نقش بسیار مهمی در تبلیغ و ترویج مصرف‌گرایی دارند. تبلیغات گسترده، اینفلوئنسرها و بلاگرها، با معرفی کالاها و خدمات جدید، مصرف‌کنندگان را به خرید آن‌ها ترغیب می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی، با نمایش زندگی لوکس و تجملاتی افراد، باعث ایجاد حسادت و تمایل به داشتن کالاهای مشابه می‌شوند. به عنوان مثال، اینفلوئنسرها با تبلیغ محصولات آرایشی و بهداشتی، لباس‌های مد روز و لوازم خانگی گران‌قیمت، بر رفتار مصرفی دنبال‌کنندگان خود تأثیر می‌گذارند. در ایران نیز، شبکه‌های اجتماعی نقش بسیار مهمی در شکل‌دهی به الگوهای مصرفی افراد دارند. تبلیغات و محتوای تولید شده در این شبکه‌ها، بر انتخاب‌ها و تصمیمات خرید مصرف‌کنندگان تأثیر می‌گذارد و باعث افزایش تمایل آن‌ها به مصرف می‌شود. این عوامل، در مجموع، باعث شکل‌گیری یک چرخه مصرفی جهانی می‌شوند که در آن، مصرف بیشتر، به عنوان یک هنجار اجتماعی پذیرفته می‌شود.

با تحلیل محتوا در سریال‌های ایرانی پی می‌برید که مثلاً سازندگان یک فیلم قصد دارند یک امر مقدس و معنوی را برای مخاطب به نمایش بگذارند؛ در حالی که بیننده به جای اینکه به ماهیت فیلم توجه کند، بطور ناخواسته‌ای شیفته دکوراسیون و مبلمان مجموعه می‌شود

برای بررسی ابعاد این مسئله با مصطفی آب‌روشن پژوهشگر جامعه شناسی، نویسنده و تحلیلگر مسائل اجتماعی، به واکاوی چند علامت سوال مهم با محوریت رواج مصرف‌زدگی در جهان معاصر و به ویژه در ایران امروز پرداختیم. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش دوم این گفتگو است:

*فرهنگ ایرانی از ظرفیت‌های قابل توجهی برای ارائه الگوی مناسب جهت زندگی خوب به انسان‌ها برخور دار است. به نظر شما چرا مؤلفه‌های مختلف این فرهنگ آنگونه گه باید و شاید نتوانسته اند در مقابله با فرهنگ مصرف گرایی، میدان مانور پیدا کنند و در جامعه نمودهای عینی‌تری را پیدا کنند؟

در عصر جهانی شدن، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به سرعت ارزش‌ها و فرهنگ‌های مختلف را منتقل می‌کنند. فرهنگ مصرف‌گرایی غالباً از طریق تبلیغات و محتوای رسانه‌ای ترویج می‌شود و این امر بر روی الگوهای زندگی افراد تأثیر می‌گذارد و آن‌ها را به سمت خرید و مصرف بیشتر سوق دهد. هر چند مؤلفه‌های سنتی فرهنگ ایرانی با فرهنگ مصرف‌گرایی در تعارض می‌باشد. که این تعارض می‌تواند باعث سردرگمی در افراد شود و آن‌ها را به سمت انتخاب‌هایی سوق دهد که بیشتر متناسب با فرهنگ غالب جهانی است. یکی از دلایل عدم تأثیر مؤلفه‌های فرهنگی ایرانی، کمبود برنامه‌های آموزشی مناسب در زمینه فرهنگ و ارزش‌های ملی است. اگر آموزش‌های فرهنگی به درستی به نسل‌های جدید منتقل نشود، این ارزش‌ها ممکن است فراموش شوند یا نادیده گرفته شوند.رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز نقش مهمی در ترویج مصرف‌گرایی دارند. تبلیغات جذاب و نمایش سبک زندگی‌های خاص می‌تواند افراد را به خرید کالاهایی که حتی نیاز ندارند، ترغیب کند.

تأثیر رسانه بر مخاطبان و درک و پذیرش الگوهای رفتاری از این رسانه، واقعیتی انکار ناپذیر است بر کسی پوشیده نیست. آنچه در فیلم و سریال‌های تلویزیونی به نمایش گذاشته می‌شود حاکی از مادی شدن روابط بین آدم هاست که نه تنها می‌تواند انعکاسی از تعاملات اجتماعی باشد بلکه بر ارتباطات اجتماعی نیز اثر می‌گذارد. متأسفانه نداشتن سواد رسانه‌ای در توده مردم باعث شده که هر نوع کالا و سبکی از زندگی که از طریق رسانه‌ها تبلیغ و تئوریزه می‌شود، بدون هر گونه فهم و قدرت تجزیه و تحلیل مورد پذیرش قرار گرفته و مخاطبِ عام پیدا می‌کند. سریال‌های ماهواره‌ای و ایرانی بطور ناخواسته نیازهای کاذبی را در قالب ضرورت زندگی در افکار عمومی تئوریزه می‌کنند.

ایجاد نیاز کاذب یعنی، اصلی کردن کالاهای غیرضروری و لوکس و جلوه دادن آنها به عنوان کالاهای بسیار مهم، ضروری، زیبا و مفید برای زندگی و ایجاد تمایل شدید در مخاطبان به طوری که فرد تصور کند اگر به این نیاز پاسخ ندهد، زندگی یا پیشرفتش به خطر افتاده است. برخی از برنامه‌های رسانه ملی بیانگر واقعیت جامعه ما نیست و به نظر می‌رسد انعکاس سبک زندگی طبقات متوسط به بالای جامعه‌اند که به طور ناخواسته‌ای به چشم و هم چشمی در جامعه دامن می‌زند.

با تحلیل محتوا در سریال‌های ایرانی پی می‌برید که مثلاً سازندگان یک فیلم قصد دارند یک امر مقدس و معنوی را برای مخاطب به نمایش بگذارند؛ در حالی که بیننده به جای اینکه به ماهیت فیلم توجه کند، بطور ناخواسته‌ای شیفته دکوراسیون و مبلمان مجموعه می‌شود. در واقع درمی‌یابیم که حواس مخاطب به جای تمرکز بر متن فیلم، به پیام‌های ضمنی آن متمرکز می‌شود. کدهای اجتماعی که حامل ارزش‌های پذیرفته شده است، زمانی از تأثیر بالایی برخوردار است که با نمادهای ارائه شده همخوانی داشته باشد؛ در حالی که با تحلیل محتوا در رسانه ملی در می‌یابیم که تناقضی اساسی و بنیادین در ماهیت سریال‌ها و تصاویر بازنمایی شده وجود دارد. کدهای اجتماعی در برخی سریال‌های ایرانی متناقض با نمادهای ارائه شده در آنهاست

برخی از سریال‌های ایرانی زندگی تجمل گرایانه و دست نیافتنی را به عنوان شرایط ایده آل، در ذهن مخاطبان عادی‌سازی می‌کند در حالی که با ایجاد نیازهای کاذب، انتظارات مخاطبان غیر واقعی شده و در نتیجه، احساس سرخوردگی و ناتوانی عمومی، ذهن‌ها را از توجه به ارزش‌های معنوی و اخلاقی زندگی باز می‌دارد.

*آیا می‌توان رواج مصرف گرایی در ایران را به مثابه یک ابزار برای دشمنان ایران جهت دستیابی به اهدافشان علیه کشورمان ارزیابی کرد یا خیر این یک تئوری توطئه است؟

مصرف‌گرایی یک پدیده پیچیده اجتماعی است که نمی‌توان آن را صرفاً به عنوان تئوری توطئه در نظر گرفت. بلکه باید آن را از زوایای مختلف بررسی کرد و عوامل متعددی که در شکل‌گیری آن نقش دارند را مورد توجه قرار داد. در بسیاری از کشورها، اقتصاد بازار آزاد و رقابت بین شرکت‌ها موجب می‌شود که تولیدکنندگان برای افزایش فروش خود به ترویج مصرف‌گرایی بپردازند. این رقابت می‌تواند منجر به نوآوری و تولید محصولات جدید شود، اما همچنین می‌تواند فشارهایی برای خرید بیشتر ایجاد کند. نا گفته نماند که تغییرات در سبک زندگی و ارزش‌های اجتماعی نیز به مصرف‌گرایی دامن می‌زند. افراد ممکن است برای نشان دادن وضعیت اجتماعی خود یا جلب توجه دیگران به خرید کالاهای لوکس و برندهای مشهور تمایل داشته باشند.

*چرا ما در سطح حکمرانی قادر نبوده ایم به نحوی مؤثر به مقابله با رواج فرهنگ مصرف گرایی بپردازیم؟ مقابل

مقابله با رواج فرهنگ مصرف‌گرایی حتی در سطح حکمرانی چالش‌های متعددی را به همراه دارد زیرا صنعت تبلیغات و بازاریابی بسیار قوی و تأثیرگذار است و می‌تواند به راحتی رفتار مصرف‌کنندگان را تحت تأثیر قرار دهد. این فشارها ممکن است باعث شوند که دولت‌ها نتوانند به صورت مؤثری با تبلیغات فریبنده و فرهنگ مصرف‌گرایی مقابله کنند. در بسیاری از جوامع، مصرف‌گرایی به عنوان نمادی از موفقیت و پیشرفت اجتماعی شناخته می‌شود. این واقعیت می‌تواند مانع از تلاش‌های دولت برای ترویج شیوه‌های متقاعدکننده‌ترِ زندگی شود.

سیمین دانشور، نویسنده‌ای که به خاطر فشار ساواک استاد تمام نشد!