به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری آنا، بحران آب اکنون به واژه‌ای آشنا در جوامع بدل شده است. کمبود منابع آب همزمان با افزایش جمعیت در بسیاری از کشور‌ها موجب شده تا شرایط تنش و در برخی کشور‌ها حتی بحران آب وجود داشته باشد. کمبود آب بر روابط سیاسی بین کشور‌های منطقه نیز سایه افکنده و برخی اختلافات و حتی درگیری‌هایی را نیز سبب شده است.

ایران از جمله کشور‌هایی است که بیش از دو دهه از طرح موضوع تنش و بحران آبی در آن می‌گذرد. منابع آبی در اثر مصرف فزاینده آب فقیر شده است و تعاملات با همسایگان نیز برای کاهش تنش و بحران آبی چندان مورد توجه قرار نگرفته است. ایران رودخانه‌هایی مشترک با کشور‌های همسایه دارد و اگرچه با برخی از کشورها؛ قرارداد‌هایی بر اساس حقوق برابر کشور‌های ذی‌نفع در استفاده از منابع آب مشترک طبق قواعد حقوق بین‌الملل و همکاری‌هایی هم در زمینه بهره‌برداری از منابع آب مشترک بین این کشور‌ها منعقد شده، اما همچنان مشکلاتی مربوط به بهره‌برداری از منابع آبی با برخی از کشور‌های همسایه مانند افغانستان وجود دارد.

کارشناسان معتقدند دیپلماسی آب ایران در قبال همسایگان بسیار مهم است و باید راهکار‌هایی برای فعال‌سازی دیپلماسی آب کشور در قبال کشور‌های همجوار پیش‌بینی و از ظرفیت‌های موجود در این زمینه بهره برد.

وجود رودخانه‌های مشترک میان ایران و همسایگان در غرب و شرق

حسین فرزین، کارشناس منابع آب در گفت‌و‌گو با خبرنگار آنا به آب‌های مشترک ایران با کشور‌های دیگر اشاره کرد و افزود: در حوزه شرقی کشور دو رودخانه مشترک با افغانستان وجود دارد. رود‌های هیرمند و هریرود، رودخانه‌های مشترک ایران با افغانستان است. با پاکستان نیز رودخانه‌های مشترک فصلی وجود دارند که از ایران به سمت پاکستان می‌روند. با ترکمنستان نیز روخانه‌های اترک و هریرود مشترک هستند.

فرزین عنوان کرد: در غرب کشور نیز با ارمنستان، آذربایجان و ترکیه آب‌های مشترک وجود دارد و با رودخانه‌های ارس و هورا مشترک هستیم. رودخانه ارس سمت ما را تشکیل می‌دهد. برخی رودخانه‌ها مانند ارس از سمت آذربایجان و ارمنستان به ارس می‌ریزند و ارس حوزه‌ای مشترک میان ما است.

وجود قرارداد‌های آبی با برخی کشور‌های همسایه از جمله ترکیه

وی افزود: با ترکیه رودخانه‌های مشترک دیگری نیز وجود دارد که در مرز ما با این کشور هستند که حجم آب آنها کم است و در حد و اندازه ارس نیستند، اما با این حال قرارداد‌های آبی با این کشور در جریان است. با عراق نیز در دجله و فرات سهم اندکی برای ایران وجود دارد که به کارون می‌ریزد و در نهایت به تالاب هورالعظیم می‌ر یزد که با کشور عراق مشترک است. با اقلیم کردستان که بخشی از عراق است نیز رودخانه‌های مشترکی وجود دارد که از ایران به سمت اقلیم کردستان می‌رود.

هیرمند؛ رودخانه‌ای با بیشترین آورده آبی برای ایران

کارشناس منابع آب خاطرنشان کرد: بیشترین آورده آبی برای ما رودخانه هیرمند است. این حوزه آبریز تنها بین دو کشور مشترک است و تالاب هامون نیز برای ایران بسیار ارزشمند است. رودخانه ارس نیز رژیم ارزشی بالاتری دارد و کشور‌هایی مانند آذربایجان نیز در پائین‌دست آن قرار دارند. با وجود سدسازی‌های ترکیه هنوز هم این رودخانه آب دارد. مناقشه خاموشی در آنجا وجود دارد که روز به روز در حال افزایش است، اما هنوز به بحران هیرمند نرسیده است.

دیپلماسی فعال آبی؛ راهکاری مطمئین برای افزایش دسترسی به آب

فرزین درباره اقداماتی که می‌توان با هدف افزایش دسترسی به منابع آبی از سوی ایران انجام شود، عنوان کرد: مهمترین راهکار در این زمینه دیپلماسی فعال است. با استفاده از رویکرد‌های نوین دیپلماسی باید دیپلماسی آب را در پیش گرفت تا بتوان در همه جنبه‌های این هژمونی تاثیرگذار بود.

وی افزود: در حوزه‌های آبریز فرامرزی کشور‌هایی که در حوزه آبریز مشترک هستند قدرت‌هایی دارند و این قدرت‌هاست که بر استفاده آنها از این آب‌ها تاثیر می‌گذارد. همچنین قدرت سخت نیز با توجه به میزان جمعیت، توان اقتصادی و نظامی برای کشور‌ها مطرح است که در آورد آب برای کشور‌های بالادست و پائین‌دست تاثیرگذار است.

کارشناس منابع آب خاطرنشان کرد: جدای از جغرافیا، قدرت سیاسی و معنایی کشور‌ها نیز مطرح است که می‌تواند چانه‌زنی را افزایش دهد و حتی کشور‌هایی نیز که از قدرت سخت کمتری برخوردار هستند می‌توانند با استفاده از مکانیسم قدرت سیاسی مسائل آبی را به سایر موضوعات پیوند دهند و با استفاده از سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی اجماعی را برای حل و فصل موضوعات آبی ایجاد کنند.

فرزین عنوان کرد: ارتباط آب با انرژی موضوعی است که مطرح شده و بحث مهمی که در دیپلماسی ما مغفول مانده است دیپلماسی معنایی یا قدرت نرم است و کشور‌ها می‌توانند با استفاده از قدرت معنایی و قدرت نرم اقدامات موثری برای حل و فصل منابع آبی خود و رفع بحران آبی کشور‌ها انجام دهند و استراتژی کشور‌های بالادست اکنون به سمت این استراتژی و قدرت منتقل شده است.

اهمیت روایت‌سازی و گفتمان‌سازی‌های موثر در موضوع آب

وی خاطرنشان کرد: روایت‌سازی و گفتمان‌سازی‌های موثر در موضوع آب بسیار اهمیت است. کشوری که قدرتمند است با استفاده از تولید روایت‌ها و گفتمان‌ها آب را حق خود می‌داند. وقتی خشکسالی و تغییر اقلیم روایت‌سازی‌های متعدد شود مردم در کشور پائین‌دست این تصور را پیدا می‌کنند که اصلا آبی وجود ندارد و این همان کاری است که افغانستان در حال انجام آن است. با برخی روایت‌ها برخی واقعیت‌ها چشم‌پوشی شده و واقعیت‌های دیگری پررنگ می‌شوند. در دنیای سیاست روایت و گفتمان مباحث مفصلی داشته و ادبیات مخصوص به خود نیز دارد که در آب نیز وارد شده است.

کارشناس منابع آب تصریح کرد: بسیاری از کشور‌ها گذشته از بحث روایت‌ها، موضوع آب را به ارزش‌های خود مربوط می‌کنند و ارزش‌هایی غیرمادی بر آب متصور می‌شوند که حتی با ابزار‌های چانه زنی نیز نمی‌توان آنها را برطرف کرد.

وی افزود: در مجموع با استفاده از مجموعه ابزار‌هایی می‌توان قدرت را در زمینه آب و چانه‌زنی برای آن افزایش داد و با کسب دسترسی بیشتر به آب در جهت رفع بحران‌های ناشی از آب تلاش کرد.

شیوه استفاده از آب در کشور یکی از دلایل بحران فعلی آب در کشور است

فرزین در پاسخ به این پرسش که با وجود طرح بحران آب از دو دهه گذشته موضوع آب هنوز به عنوان بحرانی جدی برای کشور مطرح است، اظهار کرد: شیوه استفاده از آب یکی از دلایل وضع موجود است. در ایران براساس اقلیم، فعالیت‌هایی انجام شده که با میزان آب کشور ناهمخوانی دارد.

وی ادامه داد: با وجود اینکه ایران در پائین‌دست هیرمند قرار دارد، اما بخش مهم تجارت ما با افغانستان صادرات محصولات کشاورزی است که از سوی ایران به این کشور صادر می‌شود. به جای اینکه آب از سمت افغانستان به ایران سرازیر شود با اقدامات این کشور مانع از ورود آب می‌شوند، اما محصولات آب‌بر هم به آنها ارسال می‌کنیم.

تولید و صادرات محصولات غیراستراتژیک کشاورزی در ایران

وی عنوان کرد: سیاست ما در تولید و صادرات با سایر کشور‌ها نیز به همین شکل است. ایران محصولات کشاورزی غیراستراتژیک تولید و صادر می‌شود و آب شرب در پائین‌دست تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. در استان‌های پائین‌دست که با کاهش آب‌های سطحی مواجه می‌شوند چاه حفر می‌شود و در نتیجه سفره‌های آب زیرزمینی فقیر می‌شوند. با برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی فرونشست و سایر بحران‌های طبیعی و زیست محیطی به وجود می‌اید.

گفتمان توسعه‌ای و تاثیرات آن بر استفاده از منابع آبی

فرزین تصریح کرد: بخش مهمی از مشکل ما در موضوع آب مربوط به گفتمان توسعه‌ای در کشور است در گذشته گفتمان توسعه بر پایه کشاورزی بوده، چون ما هنوز صنعتی نبودیم. پس از صنعتی‌شدن نیز صنایع در بخش‌هایی از کشور صنایع مختلف احداث شدند که آب تجدید‌پذیر کافی وجود نداشته است.

استقرار صنایع در مناطقی از کشور بدون دسترسی به منابع آب تجدیدپذیر

وی ادامه داد: در حالی که بخش کشاورزی همچنان برقرار بوده و حتی توسعه پیدا کرده است، اما توسعه صنعتی نیز انجام شده و در شهر‌هایی مانند اصفهان، شیراز، اراک و یزد که در دل کویر قرار دارند بیشترین صنایع ایجاد شده‌اند در حالی که جانمایی مناسب برای این صنایع آن است که در کنار سواحل که دسترسی به آب شور وجود دارد احداث شوند. صنایع در این شهر‌ها پابرجا مانده‌اند و حتی طرح‌های توسعه‌ای ان‌ها نیز در همان شهر‌ها و استان‌ها پیگیری شده است.

ضرورت تولید محصولات استراتژیک کشاورزی و متناسب با نیاز مصرفی کشور نه برنامه‌های صادراتی

کارشناس منابع آب عنوان کرد: تولید در بخش کشاورزی باید براساس نیاز کشور باشد و به سمت محصولات استراتژیک برای کشور حرکت شود. در حالی که گندم و برخی محصولات استراتژیک به کشور وارد می‌شود میوه‌ها و محصولات باغی که آب‌بری بالاتری دارند در کشور تولید و صادر می‌شوند.

وی ادامه داد: کم‌آبی در برخی استان‌ها موجب شده تا باغات بیش از ۴۰ ساله پسته در رفسنجان دچار فرونشست و خشکی شوند و دولت نیز نتوانست از خشکی این باغات جلوگیری کند و بحران به جایی رسیده که کاری از دست کسی برنمی‌اید. این نگرانی وجود دارد که این اتفاق برای تک تک شهر‌های کشور به وجود آید.

تشریح دلایل و ریشه‌های ناترازی آب خزر

فرزین با بیان اینکه بحران آب به شهر‌های شمالی کشور نیز رسیده است، خاطرنشان کرد: مباحثی نیز درباره تراز آب دریای خزر مطرح است. کاهش و بهره ابی دریای خزر که به دنبال تغییرات اقلیمی به وجود آمده است موجب پائین آمدن تراز آب در این دریاچه شده است که البته تنها ۱۰ درصد از این موضوع است و مابقی مربوط به اقدامات انسانی است که در حوزه‌های آبریز به خزر انجام می‌شود.

وی ادامه داد: تمامی کشور‌ها دوست دارند که بهترین استفاده را از منابع آبی خود داشته باشند. دیدگاه غلط این است که بر روی رودخانه‌ها سد احداث شود. در سفید رود و خلیج گرگان مشکلات زیست‌محیطی متعددی وجود دارد. در سایر کشور‌ها نیز مانند ایران مشکلاتی وجود دارد بیشترین حجم تامین‌کننده آب در خزر برعهده روسیه و توسط رودخانه ولگا است و مجموع رودخانه‌های داخلی ایران حجم آب این رودخانه را ندارند.

بخش عمده آب ولگا توسط روسیه سد می‌شود و به خزر نمی‌ریزد

کارشناس منابع آب خاطرنشان کرد: حجم رودخانه ولگا سالیانه ۱۰۰ میلیارد مترمکعب است که به اندازه چند برابر آب تجدیدپذیر کشور است. سد‌های متعدد احداث شده توسط روسیه بر روی رودخانه ولگا موجب کاهش حجم آب ورودی به خزر شده و تراز آب این دریاچه با کاهش قابل توجهی همراه شده و موضوعی است که کشور‌های حاشیه این دریا باید به آن توجه جدی داشته باشند.

انتهای پیام/

عرضه گسترده سکه از فردا ۲۱ بهمن تا پایان هفته