باشگاه خبرنگاران جوان- افغانستان گنجینه‌ای غنی از معماری اسلامی را در خود جای داده است که دو نمونه برجسته آن، مسجد کبود (روضه شریف) در مزار شریف و مسجد جامع شاه دو شمشیره در کابل، نماد‌هایی از هویت تاریخی و فرهنگی این سرزمین محسوب می‌شوند.

مسجد کبود مزار شریف به عنوان یکی از شاهکار‌های معماری اسلامی شناخته می‌شود که با تلفیق دقیق هنر خراسان و حساسیت ظریف سبک تیموری، یک هویت بصری منحصر‌به‌فرد خلق کرده است. تزئینات کاشی‌کاری آن به واحد‌های هندسی تکرارشونده، شامل ستاره‌های شش و هشت پر و نقوش گل‌های ظریف تقسیم می‌شوند که زیبایی تقارن و هماهنگی را به نمایش می‌گذارند. پالت رنگی کاشی‌ها از آبی آسمانی تا نیلی پررنگ متغیر است و تابلویی از آرامش و والایی معنوی ایجاد می‌کند. خوشنویسی عربی نیز به عنوان یک عنصر تزئینی حیاتی به کار رفته، به طوری که حروف با تزئینات ترکیب شده و ریتمی بصری ایجاد می‌کنند که آیات قرآن را به بخشی جدایی‌ناپذیر از ساختار زیبایی‌شناسی مسجد تبدیل کرده است.

گنبد مسجد دارای ساختار دو سطحی است: یک گنبد ساختاری داخلی و یک گنبد تزئینی خارجی. سطح بیرونی با کاشی‌های آبی براق پوشیده شده است که نور را منعکس می‌کند و در طول روز و شب، مسجد را به صورت توده‌ای از نور جلوه‌گر می‌سازد. چهار منارهٔ باریک و بلند آن، نمونه‌ای برجسته از معماری عمودی در هنر تیموری هستند. در فضای داخلی، ستون‌های مرمری به صورت متقارن سقف را نگه داشته و طاق‌ها با نوار‌های تزئینی مزین شده‌اند. محراب با حاشیه‌ای از سرامیک رنگارنگ که آیاتی از سوره نور به خط نسخ بر آن حک شده، قاب گرفته شده است، در حالی که منبر چوبی دست‌ساز، مهارت صنعتگران محلی را در حکاکی به نمایش می‌گذارد.

امروزه، مسجد کبود نه تنها به عنوان نماد معماری اسلامی، بلکه به عنوان یک نماد ملی و فرهنگی وحدت‌بخش در افغانستان در نظر گرفته می‌شود که فراتر از جایگاه مذهبی، مظهر وحدت هویت اسلامی در کشوری با تنوع قومی است. این مسجد با یک سنت محلی مبنی بر دفن امام علی بن ابی طالب (ع) در این مکان مرتبط است که به آن قداست ویژه‌ای بخشیده و آن را به مقصد زیارت و طلب برکت تبدیل کرده است.

مسجد کبود در مزار شریف یکی از بهترین نمونه‌های باقی مانده از معماری اسلامی در آسیای مرکزی و نمونه‌ای برجسته از مکتب تیموری است که در قرن‌های ۱۵ و ۱۶ در هرات و سمرقند به اوج خود رسید. این مسجد صرفاً یک بنای مذهبی نیست، بلکه یک شاهکار معماری است که روح صوفیانه و اندیشه زیبایی‌شناسی اسلامی را در والاترین اشکال خود مجسم می‌کند. مهندسی دقیق به‌طور یکپارچه با نماد‌های معنوی و رنگی متمایز که به ویژگی بارز ساختمان تبدیل شده است، ادغام می‌شود.

این مسجد شامل یک نمازخانه اصلی مستطیل شکل است که قبل از آن دروازه‌های عظیمی قرار دارد که به حیاط داخلی منتهی می‌شوند و توسط طاق‌های سرپوشیده احاطه شده‌اند. چهار مناره بلند از گوشه‌های ساختمان سر بر آورده‌اند که هر کدام دارای گنبدی فیروزه‌ای با اندازه‌های مختلف هستند و در نهایت به یک گنبد مرکزی و فراگیر می‌رسند که بر خط افق شهر تسلط دارد.

ساختار معماری بر اساس یک سیستم هندسی متقارن طراحی شده است که بیانگر هماهنگی بین جهان معنوی و نظم کیهانی است، اصلی که در بسیاری از معماری کلاسیک اسلامی برجسته است. دیوار‌ها و سقف‌های داخلی با نقوش هندسی و گلدار پیچیده‌ای تزئین شده‌اند که نمایانگر «تکرار الهی خلقت» هستند، معنایی نمادین که در معماری مساجد بزرگ رایج است.

در طول اعصار، این بنا همچنان محل ملاقات علما و صوفیان و مرکزی برای بزرگداشت مناسبت‌های مهم مذهبی، به ویژه جشن‌های نوروز، بوده است. همچنین، مسجد کبود یک مرکز فعال برای آموزش دینی است که میزبان حلقه‌های حفظ قرآن و دروس فقه، حدیث و زبان عربی است و به دلیل عملکرد خود به عنوان محل ملاقات محققان، به «دانشگاه معنوی خراسان» توصیف شده است.

با وجود آشفتگی‌های مداوم سیاسی و امنیتی، این بنا نقش خود را به عنوان فضایی امن برای عبادت و تعامل اجتماعی حفظ کرده است و دولت افغانستان و سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو نیز از پروژه‌های مرمت و نگهداری آن برای حفظ اصالت طراحی منحصر به فردش حمایت کرده‌اند.

در مرکز شهر کابل، مسجد جامع شاه دو شمشیره با رنگ زرد مشخص و معماری گنبدی خود در کنار رودخانه کابل، یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین بنا‌های پایتخت است. این مسجد و زیارتگاه مجاور آن، به دلیل قدمت تاریخی، از سایر بنا‌های شهر متمایز است. سقف این مسجد با استفاده از چوب‌های مخصوص تزئین شده است که نشان‌دهنده هنر معماری سنتی است. نام این مسجد برگرفته از روایت‌های تاریخی مربوط به "لیث بن‌قیس بن‌عباس"، یکی از سرداران عرب در فتوحات اولیه اسلامی است که گفته می‌شود با دو شمشیر جنگیده و در همین محل به شهادت رسیده است. اعراب مسلمان پس از فتح کابل، در این محل اولین نماز خود را ادا کرده و یک بنای ابتدایی ساختند که به عنوان یکی از نخستین عبادتگاه‌های مسلمانان در کابل شناخته می‌شود.

ساختمان کنونی با رنگ زرد و شکل گنبدی آن، در سال ۱۳۰۶ خورشیدی به درخواست مادر شاه امان‌الله ساخته شد که در آن زمان مهندسان ترک و معماران محلی برای طراحی آن همکاری کردند؛ سقف گنبدی شکل چوبی و آهنی آن، نشان‌دهنده مهارت محلی بود. در داخل زیارتگاه کنار مسجد، دو مرقد وجود دارد که یکی از آنها به لیث بن‌قیس و دیگری به عبدالرحمان بن‌اشعث منسوب است، اگرچه لوح سنگی بالای مقبره‌ها تنها نام لیث بن‌قیس را ذکر کرده است. این زیارتگاه در بین مردم کابل از احترام خاصی برخوردار است و مردم برای برآورده شدن حاجات خود به آنجا مراجعه می‌کنند. با وجود بازسازی‌های صورت گرفته در نمای بیرونی پس از آسیب‌های جنگ، وضعیت داخلی این مسجد تاریخی و پایه‌های استنادی آن نیازمند توجه و مرمت جدی‌تر است تا این میراث ارزشمند همچنان پایدار بماند.

منبع: مهر

علیرضا دبیر عضو کمیسیون فنی اتحادیه جهانی کشتی شد