ماه رجب مملو از مناسبت‌های مختلف مذهبی است که علاوه بر انجام مناسک واجب یا مستحبِ مرتبط با آن سبب شکل‌گیری رفتار‌هایی در فرهنگ عامه مردم ایران شده است. خرده فرهنگ‌ها و آیین‌هایی که به مرور در باور افراد ریشه دوانده و امروزه بخش مهمی از فرهنگ هر قوم را شکل داده است؛ موضوعی که یک پژوهشگر فرهنگ عامه با تاکید بر رسم و رسوم وابسته به ولادت امام علی (ع) بیشتر به آن پرداخته است.

امین‌الله علیمرادی با اشاره به اینکه ماه رجب یکی از ماه‌های سه گانه‌ای است که به همراه شعبان و رمضان ماه خدا نامیده می‌شوند، گفت: در آغاز، میانه و پایان آن مناسبت‌های مذهبی و عبادی بسیاری وجود دارند که در فرهنگ مردم ایران شکل آیینی به خود گرفته‌اند؛ از جمله این مناسبت‌ها می‌توان به میلاد امام محمد باقر (ع) در اول رجب، میلاد امام هادی (ع) در دوم رجب، لیله‌الرغائب در اولین شب جمعه ماه رجب، میلاد حضرت علی (ع) در سیزدهم رجب، اعمال ایام‌البیض و اعتکاف و‌ام‌داوود در میانه این ماه، آیین مبعث حضرت رسول (ص) در هفدهم یا بیست و هفتم رجب (به روایت اهل تسنن و شیعه) و آیین عجب‌العجب در روز آخر ماه رجب و شب اول ماه شعبان اشاره کرد.

او افزود: در این میان میلاد حضرت علی (ع) در فرهنگ شیعی ایران با جلوه‌های مختلف و مفصل آیینی برگزار می‌شود که از جمله این موارد برگزاری مراسم جشن میلاد، چراغانی و آذین‌بندی، پوشیدن لباس نو، تبریک‌گویی، دعوت کردن، برپایی جشن، مدیحه‌سرایی و مولودی‌خوانی، سخنرانی، پخش شیرینی و شربت، مبادله هدایا، برگزاری مناسبت‌های سرور آفرین، دیدار با سادات، خیرات و نذورات، نامگذاری تازه متولدین، زیارت و بزرگداشت روز پدر و مرد است.

از «ایشی‌حرام» چه می‌دانید؟

این پژوهشگر فرهنگ عامه به تشریح چند مورد از جلوه‌های آیینی روز ولادت حضرت علی (ع) در ایران پرداخت و بیان کرد: در قلعتین نوبران ساوه روز سیزدهم رجب روز «ایشی حرام isiharam» است؛ یعنی به اعتقاد و باور قدیمی مردم این منطقه کار کردن در این روز حرام و گناه است. همان طوری که روز عاشورای حسینی و رحلت پیامبر (ص) را «ایشی‌حرام» می‌دانند.

او اضافه کرد: در برزک کاشان نیز در قدیم با چراغ موشی و بعد‌ها با چراغ بادی کوچه‌ها و معابر را آذین می‌بستند ولی اکنون با چراغ‌های برقی و لامپ‌های مهتابی و لوازم آذین‌بندی امروزی کوچه‌ها و خیابان‌ها را چراغانی و تزئین می‌کنند. در قدیم به جای پارچه و پرچم‌های امروزی، گلیم یا قالیچه‌های کوچک بر سر در خانه‌ها آویزان و به صورت خیلی زیبا مراسم را برپا می‌کردند. چون در آن زمان مساجد زیادی وجود نداشت، بیشتر این مراسم در چارصفه‌ها برگزار می‌شد. این چارصفه‌ها به‌صورت خانه‌ای قدیمی، چهارگوش و مربع شکل با طاق ضربی و خشتی و همچنین دالانی بسیار زیباست که برای اهالی مقدس و حائز اهمیت بوده و مردم به آن اعتقاد داشتند. در دستگرد کهک قم نیز در این روز سادات شال سبز بر گردن می‌آویزند.

این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: در روستای قلعه تین نوبران ساوه اهالی روستا خبر ولادت حضرت علی (ع) را از طریق شخصی که نام او را چاوش می‌گفتند، به اطلاع مردم می‌رساندند. در بیجار نحوه دعوت گرفتن از مهمانان به‌وسیله کارت دعوت یا به‌صورت تلفنی است. همچنین ممکن است که به یک نفر سرشناس اطلاع دهند که همه را دعوت کند. به این شخص در اصطلاح «دَنگ کِر» گفته می‌شود.

به گفته او در اسفرورین بوئین زهرا شب سیزدهم رجب به «عید امام» معروف است و بیشتر مردم در این روز جشن می‌گیرند.

توجه ویژه پهلوانان به ولادت امام علی (ع)

علیمرادی با بیان اینکه در شهر همدان مراسم ولادت امیرالمؤمنین علی (ع) علاوه بر مساجد در زورخانه‌ها و در میان پهلوانان و قهرمانان شکوه و جلوه خاصی دارد، اظهار کرد: در این ماه افرادی سعی دارند همچون مرشد‌ها از امام علی (ع) الگوبرداری کنند. مساجد و خانقاه‌ها را برای جشن میلاد حضرت علی (ع) و روز بعثت پیامبر (ص) آب و جارو کرده و آماده و می‌کنند. مرشد‌ها از دیگر مناطق دعوت می‌شوند و در مورد مناقب و منزلت این روز‌های بزرگ و فرخنده (ولادت امام علی (ع) یا بعثت حضرت رسول (ص)) سخنرانی کرده سپس با شیرینی از حاضران پذیرایی می‌کنند. همچنین در بیشتر زورخانه‌های شاهرود در این روز جشن گلریزان برگزار و برای نیازمندان و زندانیان کمک جمع می‌کنند.

او درباره رسم و رسوم روز ۱۳ رجب در نهاوند نیز توضیح داد: در این شهر کسانی که «سیّد» هستند در خانه خود جشنی برپا می‌کنند و مولودی می‌خوانند و بر سر مهمانان نقل و نبات و شکلات می‌ریزند و کسانی که حاجتی دارند از آن شکلات به نیت بر می‌دارند و اگر حاجت آنها برآورده شود سال بعد مقداری شکلات به همان خانه می‌برند و بر سر مهمانان می‌ریزند. از طرفی در مساجد، تکیه‌ها و منازل شهر به مناسبت میلاد حضرت علی (ع) مدیحه سرایی و مولودی‌خوانی برپا می‌کردند، رسمی که تاکنون همچنان پابرجا مانده است.

آوا‌ها و مولودی‌های یک ولادت

این پژوهشگر فرهنگ عامه درخصوص اشعار و مولودی‌هایی که در روز ولادت امام علی (ع) در نقاط مختلف کشور خوانده می‌شود، گفت: یکی از اشعار مولودی که در برج سردار کهگیلویه خوانده می‌شود شعر «علی گویم علی جویم/ علی‌ای راه ایمانم/ علی‌ای جان جانانم» است. در بیجار نیز برای جشن میلاد آهنگ‌های شاد پخش می‌کنند و دف‌نوازی و مولودی‌خوانی می‌کنند؛ مردم نیز جمع می‌شوند و با کف زدن و شادی کردن محبت خود نسبت به اهل‌بیت (ع) را نشان می‌دهند. در ساری هم به‌مناسبت میلاد حضرت علی (ع) بیشتر این مدح را می‌خوانند: «علی مولای درویشان/ علی خصم بداندیشان/ علی آرام جان من/ علی جانم علی جانم/ علی دیباچه ایمان/ علی روح و روان من/ علی هادی راه من /علی جانم علی جانم».

او ادامه داد: در شهرضا در روز ولادت حضرت علی (ع) اشعاری از مرحوم الهی قمشه‌ای خوانده می‌شود که مشهورترین آن با این مطلع آغاز می‌شود: «به سیزدهم رجب گشت عیان شاه دین/ کعبه شد از مولدش قبله اهل یقین». مولودی‌های زیبایی در اقصی نقاط ایران در این روز خوانده می‌شود.

رسمی برای فرزندان اول خانواده

به گفته علیمرادی در روز میلاد حضرت علی (ع) پخش شربت، شیرینی، چای، شیر، نبات و نقل، شکلات، خرما، بستنی، میوه، کیک، کلوچه و ... در خیابان‌ها و معابر و محلات متداول بود و به این شیوه این روز را ارج می‌نهادند. اما این امر هم در برخی نقاط با آدابی خاص همراه است؛ در ساوه رسم است که حتماً باید فرزند ارشد خانه شربت بدهد؛ اگر فرزند اول پسر باشد باید شربت را بین مرد‌ها و اگر دختر است باید شربت را بین زن‌ها پخش کند.

او با اشاره به اینکه مبادله هدایایی از جمله اسکناس‌های مهر شده در روز میلاد حضرت علی (ع) مرسوم است، بیان کرد: هدیه دادن اسکناس‌ها با نوشته‌ها و نشانه‌هایی، چون «علی مع‌الحق والحق مع علی»، «علی ولی الله»، «میلاد مولی‌الموحدین علی ابن‌ابیطالب مبارک باد»، «من کنت مولا فهذا علی مولا»، «لا فتی إلا علی لا سیف الا ذوالفقار» و... بسیار متداول است. در گذشته علاوه بر دادن اسکناس‌های مهر شده که افراد برای برکت‌بخشی به درآمدهایشان آنها را می‌گرفتند و نگه می‌داشتند، هدایای دیگری هم مبادله می‌شد.

این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: در چنین روز‌هایی معمولا نو عروسان و کودکان مورد محبت اطرافیان خود قرار می‌گرفتند. در حال حاضر هم در برخی نقاط رسم بر این است که در روز ولادت حضرت علی (ع) به کسانی که اسم آنها علی باشد هدیه می‌دهند. بچه‌ها نیز در روز میلاد حضرت علی (ع) از بزرگتر‌ها عیدی می‌گیرند.

او افزود: اهالی روستای میانده شهرستان فسا در روز‌های ولادت همچون ولادت حضرت علی (ع) در مسجد جمع شده و از بانیان جلسه هدایایی می‌گیرند که هزینه خرید هدایا را نیز افراد نیکوکار تأمین می‌کنند. سپس به قید قرعه هدایا به بچه‌های تک فرزند و یا کسانی که پس از سال‌ها صاحب فرزندی شده‌اند، اهدا می‌شود.

از تقویم دیدن تا آش کشکِ ۱۳ رجب

علیمرادی با اشاره به اینکه مردم در مناسبت‌های گرانقدر مهم و با عظمت مانند روز میلاد حضرت علی (ع) تلاش می‌کنند تا انواع کار‌های مهم زندگی را با آن روز تلاقی دهند تا از برکات آن بهره‌مند شوند، توضیح داد: برخی افراد مناسبت‌های مختلف همچون عقد و عروسی، ختنه سوران، معاملات، مسافرت، برش پارچه، دوخت چادر بانوان، خرید و جابجایی منزل، نامگذاری فرزند و سایر کار‌های خیر مانند زمان پرداخت سالیانه خمس و زکات خود را در این روز انجام می‌دهند.

او درباره خیرات و نذوراتی که به مناسبت میلاد امام علی (ع) پخش می‌کنند، گفت: صبح روز سیزدهم رجب تکیه حیدری کاشمر بیش از پنج هزار نفر را در وعده صبحانه صبحانه حلیم می‌دهد. در این روز و در حسینیه حضرت امام جعفر صادق (ع) حلیم درست می‌کنند. نظیر این رسم در هیئت امام سجاد (ع) و چند حسینیه و تکیه دیگر نیز برقرار است و به مردم صبحانه حلیم می‌دهند که مردم هم حلیم می‌خورند و هم با خود می‌برند. این حلیم تقریبا مانند شُله مشهد است که اهالی علاقه زیادی به آن دارند. در ضمن در خانه‌ها هم آش نذری حضرت علی (ع) می‌پزند. این آش که آش قروت یعنی کشک است در بین خانم‌ها طرفدار زیاد دارد که در صبح یا عصر روز سیزدهم رجب آن را می‌پزند و بین خودشان تقسیم می‌کنند. البته مرد‌ها هم اگر از این آش به دست شان برسد حتما می‌خورند.

این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: بعضی از خانم‌ها برای پخت آش همسایه و فامیل را دعوت می‌کنند و مداح می‌آورند و بعد از خواندن مداحی هر چیزی که نذر کرده‌اند از قبیل کیک، آب میوه، چای، شله زرد و شکلات با احترام در میان حاضران تقسیم و از آنها پذیرایی می‌کنند. هر کس هم به علت کسالت نتواند بیاید برای او به خانه‌اش می‌برند چرا که معتقد هستند این خوارکی‌ها تبرک است و شخص بیمار بهبود می‌یابد.

او افزود: در گرگان در قدیم برای بعضی از زنان که بچه‌دار نمی‌شدند یا بچه‌های آنها بعد از زایمان فوت می‌کردند؛ پدر یا مادر، پدربزرگ یا مادر بزرگ نذر می‌کردند که در روز ولادت حضرت علی (ع) یا در اعیاد ماه رجب یک تا سه روز روزه بگیرند به این نیت که بچه آنها سالم بماند یا خداوند به آنان فرزندی سالم و مومن اعطا کند.

«سفره علی» و همسایه‌هایی که «آرد» قرض می‌دهند!

علیمرادی با اشاره به اینکه در ساوه شب سیزدهم رجب در خانه‌ها سفره خاصی پهن می‌کنند که آن را «سفره علی» می‌نامند، گفت: وقتی که «سفره علی» پهن شد بر سر آن کشمش، حلوا، آرد، نان و شیرینی می‌گذارند و آخر سفره نان، حلوا، شیرینی و کشمش را بین همسایه‌ها و آنهایی که بر سر سفره بودند تقسیم می‌کنند و آرد را تا سال دیگر نگه می‌دارند و دو روز مانده به ولادت حضرت علی (ع) آرد را با دو عدد تخم مرغ و چهار سیر (تقریبا ۷۵ گرم) ماست مخلوط کرده و از آن با قالبی که به شکل نام مبارک حضرت علی (ع) است، شیرینی درست می‌کنند و سر سفره می‌گذارند. البته باز هم مقداری از آرد را برای سال دیگر می‌گذارند و بعضی مواقع از این آرد به همسایه‌ها نیز قرض می‌دهند، چون عقیده دارند این آرد پربرکت است.

به گفته او مردم نهاوند در گویش خود به روز ولادت حضرت علی (ع) «شو شاه» می‌گویند و قوم خاصی در این منطقه این مراسم را انجام می‌دهند.

او در توضیح این مراسم بیان کرد: این نذری را نزد یک سیّد برده و او بر آن دعا می‌خواند. سپس مقداری از آن را بین همسایه‌ها تقسیم کرده و بقیه را با خانواده می‌خورند.

تدوام نذر حتی با یک برگ سبز!

این پژوهشگر فرهنگ عامه اظهار کرد: مردم همدان در این روز شله زرد و اَگِردَک که نوعی نان شیرینی است می‌پزند و بین فامیل و همسایه‌ها تقسیم می‌کنند. در گذشته به جای آش نذری، شله زرد و اگردک، مواد خوراکی مانند تخم مرغ، نبات یا قند می‌گذاشتند و اگر هم خوراکی نداشتند یک برگ سبز جای نذری می‌گذاشتند، چون اعتقاد داشتند که نذر برکت پیدا کرده و تداوم می‌یابد و به اصطلاح خشک نمی‌شود.

ماجرای رسم جدید روز پدر

او با بیان اینکه علاوه بر آداب و رسومی که از سالیان گذشته در میان مردم رواج داشته، در سال‌های اخیر رسم دیگری نیز به رسوم ماه رجب افزوده شده و آن روز پدر است که مصادف با سیزدهم رجب برگزار می‌شود، گفت: در این روز معمولا اعضای خانواده برای پدرشان هدایایی را تهیه می‌کنند تا به پاس زحماتی که پدر برای سعادت و خوشبختی خانواده کشیده تقدیم و تشکر کنند. مراسم تجلیل و تشکر اصولا در شب سیزده رجب صورت می‌گیرد. علاوه بر آن آنهایی که خود پدر هستند و پدرشان نیز در قید حیات است هدیه‌ای برای پدرشان تهیه می‌کنند و به اتفاق فرزندانشان خدمت پدربزرگ می‌روند و هدایا را تقدیم پدربزرگ و می‌کنند. بیشتر اوقات همه در خانه پدربزرگ جمع می‌شوند و ضمن اهدای هدیه به شادی و تفریح می‌پردازند. این مراسم امروزه با شور و شکوه فراوان در جمع بیشتر خانواده‌ها معمول و مرسوم شده و یکی از برکات آن خوشحالی اعضای خانواده و خلق شبی ماندگار و خاطره‌انگیز است. در نقاط مختلفی از کشور نیز کسانی که پدرشان فوت کرده با دسته گلی بر سر مزار پدر رفته و برای او خرما و شیرینی خیرات می‌کنند.

علیمرادی در پایان بیان کرد: در سایر شهر‌های ایران نیز هدیه دادن به پدران در روز پدر مرسوم است. همین طور دخترانی که نامزد دارند برای نامزد‌های خود هدایای نفیسی تهیه می‌کنند و هر کس این جشن را متناسب با توان مالی خود بر پا داشته و عزیز می‌دارد. در گناباد افزون بر خرید هدیه برای پدران و پدر شوهران، برای تازه داماد‌ها هم از طرف نو عروس‌ها هدیه‌ای تهیه شده و در مجلس شب نشینی که به همین مناسبت برپا می‌شود عروس هدیه خود را به داماد تقدیم می‌کند.

منبع: ایسنا

حرکت ماندگار حسن یزدانی در آزادی زندانیان