پیوند عضو سال‌هاست که یکی از دستاورد‌های بزرگ پزشکی مدرن محسوب می‌شود، اما کمبود شدید اعضای پیوندی همچنان جان هزاران بیمار را در سراسر جهان تهدید می‌کند. همین بحران، دانشمندان را به سمت ایده‌ای جسورانه سوق داده است؛ استفاده از اعضای حیوانات، به‌ویژه خوک‌های مهندسی‌شده ژنتیکی، برای نجات جان انسان‌ها، رویکردی که «زنوترنسپلنتیشن» (Xenotransplantation) نام دارد.

پیشرفت‌های اخیر در مهندسی ژنتیک توانسته‌اند برخی موانع بزرگ، مانند رد فوق‌حاد پیوند را برطرف کنند، اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که مسیر پیش رو هنوز پر از چالش‌های علمی و بالینی است.

بحران جهانی کمبود اعضای پیوندی

کمبود اعضای پیوندی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های نظام سلامت در جهان است. سازمان جهانی بهداشت گزارش می‌دهد که سالانه ده‌ها هزار بیمار در فهرست انتظار پیوند، جان خود را از دست می‌دهند. در ایالات متحده، هر روز حدود ۱۳ نفر در انتظار پیوند عضو جان می‌بازند و هر هشت دقیقه یک نفر جدید به این فهرست اضافه می‌شود. این آمار تکان‌دهنده باعث شده دانشمندان به دنبال منابع جایگزین باشند و «زنوترنسپلنتیشن» (Xenotransplantation) یعنی پیوند عضو از حیوان به انسان به یکی از امیدبخش‌ترین گزینه‌ها تبدیل شود.

دکتر «والنتین گوتودیه» (Valentin Goutaudier) از مؤسسه پیوند و بازسازی اندام پاریس (PITOR) می‌گوید: «اگر این فناوری به مرحله کاربرد بالینی برسد، می‌تواند منابع تقریباً نامحدودی از اعضای پیوندی فراهم کند و جان هزاران بیمار را نجات دهد.»

حذف رد فوق‌حاد با مهندسی ژنتیک

یکی از موانع اصلی زنوترنسپلنتیشن، «رد فوق‌حاد» (Hyperacute Rejection) است که ظرف چند ثانیه تا چند دقیقه پس از پیوند رخ می‌دهد. علت آن وجود قندی به نام «آلفا-گال» (Alpha-gal) روی سلول‌های خوک است که سیستم ایمنی انسان بلافاصله آن را بیگانه تشخیص داده و حمله می‌کند.

دانشمندان با استفاده از فناوری‌های ویرایش ژن مانند «کریسپر» (CRISPR) خوک‌هایی تولید کردند که این قند را ندارند. در سال ۲۰۲۱، تیمی به رهبری دکتر «رابرت مونتگومری» (Robert Montgomery) در دانشگاه نیویورک (NYU) برای نخستین‌بار کلیه‌های این خوک‌های اصلاح‌شده را به بیماران مرگ‌مغزی پیوند زد. نتیجه: رد فوق‌حاد متوقف شد و عضوی که پیش‌تر ظرف ثانیه‌ها تخریب می‌شد، روز‌ها و حتی هفته‌ها به کار ادامه داد.

این موفقیت نقطه عطفی در تاریخ پزشکی بود و در اوایل ۲۰۲۵، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نخستین کارآزمایی بالینی رسمی زنوترنسپلنتیشن را تأیید کرد.

رد عضو هنوز ادامه دارد؛ اما با چهره‌ای تازه

مطالعات تازه نشان می‌دهد که حذف رد فوق‌حاد پایان ماجرا نیست. تیم والنتین گوتودیه با استفاده از روش‌های پیشرفته مانند «ترنسکریپتومیکس فضایی» (Spatial Transcriptomics) و تصویربرداری مولکولی دریافت که سیستم ایمنی انسان در هفته‌ها و ماه‌های بعد همچنان به بافت پیوندی واکنش نشان می‌دهد، اما این‌بار نه به شکل انفجاری، بلکه تدریجی و پیچیده.

دکتر «جیمز فورست» (James Forrester)، ایمنی‌شناس دانشگاه کمبریج، توضیح می‌دهد: «ما شاهد نوعی رد مزمن هستیم که مسیر‌های ایمنی متفاوتی را فعال می‌کند و شاید به دارو‌های هدفمند جدید نیاز داشته باشیم.»

این یافته‌ها در کنگره انجمن اروپایی پیوند اعضا در ژوئن ۲۰۲۵ ارائه شد و توجه بسیاری از متخصصان را جلب کرد.

مسیر‌های ایمنی و پزشکی شخصی‌سازی‌شده

تحلیل‌های مولکولی نشان داد که بخشی از سیستم ایمنی به نام «سیستم مکمل» (Complement System) در این فرآیند فعال می‌شود. این سیستم بخشی از ایمنی ذاتی بدن است و می‌تواند با دارو‌های خاص مهار شود.

به گفته والنتین گوتودیه: «اگر بفهمیم کدام مسیر‌های ایمنی در هر بیمار فعال می‌شوند، می‌توانیم درمان‌های شخصی‌سازی‌شده ارائه دهیم. برای بعضی بیماران شاید مهار مکمل مؤثر باشد، در حالی که برای بقیه درمان‌های دیگری لازم است.»

چالش‌های اخلاقی و نگرانی‌های ایمنی

با وجود پیشرفت‌ها، نگرانی‌های جدی درباره ایمنی و اخلاق زنوترنسپلنتیشن وجود دارد. منتقدانی مانند دکتر «ماری کلارک» (Mary Clarke)، متخصص اخلاق زیستی در دانشگاه آکسفورد، هشدار می‌دهند که خطر انتقال ویروس‌های حیوانی به انسان هرگز نباید دست‌کم گرفته شود.

او می‌گوید: «حتی یک مورد انتقال ویروس ناشناخته می‌تواند عواقب جهانی داشته باشد؛ بنابراین باید مقررات سختگیرانه و نظارت دقیق وجود داشته باشد.»

آینده؛ امید‌ها و ناشناخته‌ها

دانشمندان بر این باورند که ترکیبی از اصلاحات ژنتیکی پیشرفته، دارو‌های ایمنی‌درمانی جدید و شاید حتی مهندسی بافت می‌تواند آینده زنوترنسپلنتیشن را روشن‌تر کند. با این حال، مسیر پیش رو طولانی است و نیاز به داده‌های بالینی گسترده دارد.

والنتین گوتودیه در پایان تاکید می‌کند: «ما تازه در ابتدای راه هستیم. رسیدن به نقطه‌ای که این فناوری در بیمارستان‌ها به‌طور معمول استفاده شود، ممکن است سال‌ها طول بکشد، اما پیشرفت‌های اخیر نشان می‌دهند که این رویا دور از دسترس نیست.»

به گزارش سایت «دِ ساینتیست» (The Scientist) پیشرفت‌های اخیر در زنوترنسپلنتیشن نشان می‌دهد علم پزشکی در حال شکستن مرز‌هایی است که تا همین چند سال پیش دست‌نیافتنی به‌نظر می‌رسید.

حذف رد فوق‌حاد، آغاز آزمایش‌های بالینی و کشف مسیر‌های ایمنی تازه، همه گام‌هایی مهم در مسیر تبدیل پیوند اعضای حیوانات به گزینه‌ای واقعی برای بیماران نیازمند است. با این حال، واکنش‌های پیچیده سیستم ایمنی و چالش‌های اخلاقی و ایمنی هنوز سایه‌ای سنگین بر این دستاورد‌ها انداخته‌اند.

آینده این حوزه به پژوهش‌های عمیق‌تر، فناوری‌های دقیق‌تر و همکاری جهانی میان دانشمندان، پزشکان و سیاست‌گذاران وابسته است.

شاید راه طولانی باشد، اما چشم‌انداز پایانی، دنیایی است که در آن هیچ بیماری به دلیل کمبود عضو جان خود را از دست ندهد.

انتهای پیام/

آغاز اردوی جهادی جنوب غرب تهران از سوی کانون‌های بسیج جامعه پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران