خبرگزاری مهر -گروه هنر-آروین مؤذن‌زاده-فریبرز دارایی؛ بیش از یک دهه است که در ایران شاهد تولید و اجرای آثاری با عنوان نمایش‌های میدانی هستیم؛ این آثار با موضوعات دفاع مقدس و آئینی و مذهبی تولید شده‌اند و در مکان‌های مختلف اجرا می‌شوند. این نمایش‌های میدانی اجراشده اکثراً با حمایت سازمان هنری رسانه‌ای اوج تولید شده‌اند.

این آثار در زمینه مخاطب نیز پذیرای تعداد زیادی از علاقه‌مندان به موضوعات دینی و همچنین دفاع مقدسی در عرصه‌های هنر بوده و هستند. البته در اکثر موارد مخاطب برای تماشای این آثار نیازی به خرید بلیت نداشت و به صورت رایگان به تماشای این آثار می‌نشست.

طی سال‌های گذشته روند تولید و اجرای نمایش‌های میدانی منتقدان و موافقانی داشته است. برخی معتقدند هزینه‌های بالایی برای تولید این آثار صرف می‌شود ولی هزینه‌های صرف‌شده باعث بالارفتن کیفیت هنری این آثار نمی‌شود و نمایش‌های میدانی دارای سطح کیفی قابل قبولی نیستند.

از سوی دیگر برخی معتقدند که نمایش‌های میدانی را نباید با آثاری که در سالن‌های تئاتری روی صحنه می‌روند مقایسه کرد زیرا حجم تولید و همچنین شیوه اجرای آن‌ها با هم قابل قیاس نیست.

یکی دیگر از مواردی که بارها درباره آن نقطه‌نظرات مختلف از سوی هنرمندان و فعالان تئاتری مطرح شده است، انحصاری‌بودن نمایش‌های میدانی است. اینکه این آثار فقط تحت حمایت برخی نهادها و سازمان‌ها و تنها توسط برخی هنرمندان تولید و اجرا می‌شوند.

مؤسسه ققنوس طی سال‌های گذشته در زمینه تولید و اجرای نمایش‌های میدانی فعالیتی مستمر داشته است و در حال حاضر نیز نمایش میدانی «تنهاتر از مسیح» را برای پنجمین سال، در بوستان ولایت اجرا می‌کند. این مؤسسه نمایش‌های میدانی متعددی را تولید و اجرا کرده است و روی این فعالیت فرهنگی و هنری متمرکز است.

حسن بزرا کارگردان «تنهاتر از مسیح» و امیرحسین طهرانی تهیه‌کننده این نمایش میدانی با حضور در خبرگزاری مهر، به ارائه توضیحاتی درباره روند تولید این اثر نمایشی، نقطه‌نظراتی که درباره نمایش‌های میدانی و سطح کیفی آن‌ها مطرح می‌شود، نقاط قوت و ضعف تولید و اجرای نمایش‌های میدانی و همچنین بهبود روند تولید و اجرای این گونه آثار پرداختند.

در ذیل بخش اول این گفت‌وگو آمده است:

* تولید نمایش میدانی «تنهاتر از مسیح» چه روندی را طی کرد؟ ایده تولید و اجرای این اثر از چه زمانی شکل گرفت؟

حسن بزرا: وقتی مؤسسه ققنوس شروع به کار کرد از بنده دعوت به همکاری شد و بنا گذاشتیم کاری امام حسینی تولید کنیم. قرار بود در ابتدا پروژه‌ای به زبان عربی تولید کنیم اما شرایط فراهم نشد که آن پروژه را در کشورهای عربی روی صحنه ببریم. به همین دلیل به سراغ «تنهاتر از مسیح» رفتیم که سال ۱۳۹۷ حدود ۸ ماه تولید این کار طول کشید. در آن زمان این نمایش ۴۰ دقیقه روضه مصور بود و دیالوگی در آن برقرار نمی‌شد. تمام نمایش بر اساس نوع قصه‌گویی حاج محمود کریمی برگرفته از روضه‌های حاج محمود بود. من روضه‌خوانی سال‌های مختلف حاج محمود را گوش داده و موضوعات مختلف را به هم پیوند زده بودم و سال ۹۷ نمایش «تنهاتر از مسیح» را با صدای حاج محمود به عنوان راوی نمایش، روی صحنه بردیم.

«تنهاتر از مسیح» یک روضه‌خوانی صرف نبود. راوی و نوحه‌گر داستان ما صدای حاج محمود کریمی بود که برای ما داستان را روایت می‌کرد. در آن دوران دیالوگ‌نویسی نداشتیم و به مرور این بخش شکل گرفت سال ۹۸ با شیوع ویروس کرونا نمایش اجرا نشد و از سال ۹۹ مجدداً نمایش را روی صحنه بردیم. پس از آن هر سال تلاش می‌کردیم کار چنددرصد نسبت به سال قبل متفاوت باشد و بخش‌های دیالوگی و چند پرده به کار اضافه می‌کردیم تا تکراری نباشد. امسال در پنجمین سال مجدداً نمایش «تنهاتر از مسیح» را روی صحنه بردیم. امسال هم برخی نوحه‌ها به کار اضافه شده است و در بخش‌هایی از نمایش نقش یهود در شهادت اهل بیت (ع) را هم مدنظر قرار دادیم.

* اشاره کردید که نمایش «تنهاتر از مسیح» برگرفته از روضه‌های حاج محمود کریمی تولید شده بود. حالا بعد از چند سال اجرای این اثر آیا «تنهاتر از مسیح» دارای یک نمایشنامه شده است؟

بزرا: بله، این اتفاق افتاده است. در همان سال‌ها هم درست است که روضه بود ولی روضه‌ای بود که نمایشی با آن اجرا می‌شد، یعنی «تنهاتر از مسیح» یک روضه‌خوانی صرف نبود. راوی و نوحه‌گر داستان ما صدای حاج محمود کریمی بود که برای ما داستان را روایت می‌کرد. در آن دوران دیالوگ‌نویسی نداشتیم و به مرور این بخش شکل گرفت. الان در بخش اول نمایش سیر داستان‌ها کاملاً دیالوگ‌محور است و از بخشی که کاروان امام حسین (ع) وارد کربلا می‌شود بخش روضه‌خوانی شروع می‌شود.

امیرحسین طهرانی: یکی از ویژگی‌های حاج محمود کریمی این است که در بخشی از جلسات خود در سال‌های گذشته داستان تعریف می‌کرد. بزرا که نمایشنامه را نوشت با توجه به نمایشنامه داستان‌های مربوطه را جدا و انتخاب کرد. یکی از ویژگی‌های «تنهاتر از مسیح» این است که از دهه ۶۰ تا الان تمام نوحه‌ها و روایتگری‌های واقعه عاشورا را مدنظر قرار داده و از جای جای تاریخ آن‌ها را درآورده است. معتقدم «تنهاتر از مسیح» از ابتدا نمایشنامه خود را داشته و حسن بزرا مابه‌ازای روضه را پیدا کرده است.

* این پرسش از این جهت مطرح شد که اگر الان کسی به غیر از شما بخواهد «تنهاتر از مسیح» را اجرا کند آیا با یک نمایشنامه مواجه است یا نه؟ چون سیری که شما اشاره کردید سیری است که به صورت تجربی طی شده و اگر نمایشنامه‌ای وجود نداشته باشد فردی غیر از شما نمی‌تواند «تنهاتر از مسیح» را اجرا کند.

بزرا: بله، نمایشنامه وجود دارد. اتفاقی که در «تنهاتر از مسیح» رخ می‌دهد این است که هر سال به روز می‌شود. شاید در فرم نمایش میدانی این اتفاق رخ بدهد. ما نویسنده‌ای برای نمایشنامه‌های میدانی نداریم و بر حسب تجربه و نوشتن‌های مختلف فرمول‌هایی درباره ساختار اثر برای من شکل گرفته است. شاید اگر یک نویسنده درجه یک بخواهد نمایشنامه‌ای را برای اجرای میدانی بنویسد با چالش مواجه شود و من به عنوان کارگردان ببینم چیزی که نوشته شده در قالب میدانی قابل اجرا نیست. نویسنده باید بارها فرم و قالب اجرای میدانی را ببیند تا بر اساس ذهنیتی که شکل می‌گیرد کار را بنویسد.

متن «تنهاتر از مسیح» موجود است و ما بر اساس متن صحنه‌ها را کار می‌کنیم.

* در سال‌های اخیر اجرای نمایش میدانی خیلی باب شده است و شاید به لحاظ تکنیکی و کارشناسی نظارتی روی آن نباشد. شما به عنوان کارگردانی که چندین سال است در این زمینه فعالیت می‌کنید، «تنهاتر از مسیح» را تا چه حد تئاتر می‌دانید یا اینکه بیشتر یک نمایش است؟ این نمایش بازیگر حرفه‌ای ندارد و بیشتر سربازها و هنرورها در «تنهاتر از مسیح» بازی می‌کنند. آیا از نظر شما این اثر معیارهای تئاتری دارد که مخاطب تئاتر هم به تماشای آن بنشیند؟

یادم است زمانی که با پری صابری همکاری می‌کردم برخی می‌گفتند که آثار ایشان نمایش است نه تئاتر. از همان سال‌ها جداکردن تئاتر و نمایش وجود داشت. معتقدم تئاتر و نمایش تفاوتی با هم ندارند و ما از همان اصول تئاتر برای اثر خودمان استفاده می‌کنیم و بهترین آدم‌ها در حوزه طراحی صحنه، نور، جلوه‌های ویژه در کنارمان همکاری می‌کنند. «تنهاتر از مسیح» هم داستانی را روایت می‌کند و یک درام است بزرا: ما مهمان‌های مختلف هنری داریم که به تماشای اثر می‌نشینند و نقطه مشترک بین همه آن‌ها جذابیت کار است. یادم است زمانی که با پری صابری همکاری می‌کردم برخی می‌گفتند که آثار ایشان نمایش است نه تئاتر. از همان سال‌ها جداکردن تئاتر و نمایش وجود داشت. معتقدم تئاتر و نمایش تفاوتی با هم ندارند و ما از همان اصول تئاتر برای اثر خودمان استفاده می‌کنیم و بهترین آدم‌ها در حوزه طراحی صحنه، نور، جلوه‌های ویژه در کنارمان همکاری می‌کنند. «تنهاتر از مسیح» هم داستانی را روایت می‌کند و یک درام است. کاری که ما انجام داده‌ایم تئاتر و نمایش است. فکر می‌کنم «تنهاتر از مسیح» هم نوعی تئاتر است که در قابی متفاوت اجرا می‌شود.

الان در استان‌های مختلف نمایش‌های میدانی هر چند کوچک تولید و اجرا می‌شود. حتی برخی نمایش‌های خیابانی را هم به عنوان نمایش میدانی معرفی می‌کنند. ما در مجموعه معتقدیم این نوع کارها باید بیشتر شود و در استان‌های مختلف تولید و اجرا شوند و ما هم باید به آن‌ها کمک کنیم. یادم هست که سازمان اوج چند سال پیش همایشی را برگزار کرد که طی آن همه هنرمندان استان‌های مختلف که نمایش میدانی تولید و اجرا می‌کردند، حضور داشتند و به تبادل تجربه با هم پرداختند. تلاش بر این است که این شکل از تئاتر گسترش پیدا کند، البته بسته به تجربه و امکانات سطح کیفی هر اثری نیز متفاوت است.

امیرحسین طهرانی: اشاره کردید که در «تنهاتر از مسیح» سربازها به عنوان بازیگر حضور دارند. درست است که این افراد سرباز هستند ولی حدود حداقل ۴ ماه آموزش می‌بینند و سرباز متخصص هستند. این افراد علاقه‌مند به حوزه تئاتر هستند. در این چند سالی که کار می‌کنیم سربازهای متعددی آمده و رفته‌اند. فکر می‌کنم حدود ۲۵ درصد این سربازها جذب مجموعه شده‌اند و در گروه کارگردانی یا تولید حضور پیدا کرده‌اند. صرفاً به دلیل وجه اجباری سربازی افراد در این پروژه حضور پیدا نکرده‌اند و بسیاری از آن‌ها علاقه‌مند به فعالیت در این حوزه هستند. این افراد حدود ۴ تا ۵ ماه در فضای باز تمرین می‌کنند و همه این روند با میل شخصی این عزیزان طی می‌شود.

* اتفاق خوبی است که سربازها نیز آموزش دیده شوند به شرطی که این آموزش مناسب باشد.

بزرا: در حوزه کارگردانی و حرکات فرم هنرمندان حرفه‌ای تئاتر به این سربازها آموزش می‌دهند. آیا وقتی کارهای دانشجویی تولید و اجرا می‌شود صرف اینکه عوامل تجربه بالایی ندارند و شناخته‌شده نیستند آن کارها وجاهت تئاتری ندارد؟ معتقدم که اثر باید وجاهت تئاتری داشته باشد. کارهایی که ما در مؤسسه ققنوس انجام می‌دهیم اسم‌محور نیست بلکه گروه کار را پیش می‌برد.

* ضمن اینکه نمایش میدانی بازیگرمحور نیست.

بزرا: دقیقاً. بیش از اینکه به دنبال استفاده از چهره‌های سینمایی و شناخته‌شده باشیم تلاش داریم که اثر جذابیتی ایجاد کند که مخاطب را جذب کند.

این نمایش صرفا روضه‌خوانی نیست/ با حمایت مردم امکان اجرا داریم

امیرحسین طهرانی: ما نمایش‌های میدانی زیادی کار کرده‌ایم. برخی فکر می‌کنند که «تنهاتر از مسیح» یک روضه و هیأت است در حالی که ما مخاطبانی داریم که هر شب ما را مورد نقد قرار می‌دهند و نقاط ضعف و قوت ما را مطرح می‌کنند. پایان هر نوبت اجرا ما مخاطبانی داریم که درباره بخش محتوایی کار با ما بحث می‌کنند. این اتفاق در اجراهای تعزیه و تئاتر خیابانی یا تئاترهای دیگر کمتر رخ می‌دهد.

* اینکه نمایش موضوعی مذهبی دارد باعث می‌شود مخاطبان با توجه به اعتقادی که به این موضوعات دارند از نقطه‌نظر خود وارد بحث و نقد شوند.

طهرانی: بله اما بخشی از نقدها موضوعی است و بخشی از نقدهایی هم که مخاطبان مطرح می‌کنند مربوط به بخش فنی است.

بزرا: الان خیلی فضا تغییر کرده است.

طهرانی: ما این موضوع را در سال‌های قبل شاهد نبودیم. ۲ سال است که مردم بر سر محتوا و فرم «تنهاتر از مسیح» با ما بحث می‌کنند. قبلاً اینگونه بود که فقط به تماشای نمایش می‌نشستند، گریه می‌کردند و می‌رفتند.

* آیا این نشان از آگاه‌تر شدن مخاطب دارد؟

بزرا: هم نشان از آگاه‌تر شدن مخاطب دارد و هم به این دلیل است که مخاطب تغییر کرده است. مخاطب ما بر خلاف کلیشه «مخاطب اتوبوسی»، از هر طیف و رنگی هست و فقط افراد مذهبی و با حجاب نیستند. برخی مواقع حتی برخی مخاطبان به ما نقد می‌کنند که چرا اجازه ورود به برخی دیگر از مخاطبان را داده‌ایم.

* ما در تئاتر ایران چیزی به عنوان نمایش میدانی نداشتیم. در دوره‌ای بهزاد بهزادپور با نمایش «شب آفتابی» این جریان را شروع کرد و بعد از آن این ماجرا ادامه پیدا کرد. این روند بستری برای تولید و اجرای آثاری با موضوع و مفهوم دفاع مقدس و مذهبی شد. در این روند بیشتر از اینکه نگاه به متن و بازی‌ها باشد تمرکز روی صحنه‌ها و جلوه‌های ویژه میدانی بود. از جایی اینگونه به نظر رسید که هر کسی نمی‌تواند نمایش میدانی را تولید و اجرا کند زیرا هزینه تولید آن بسیار سنگین است. از این رو چون نهادها و ارگان‌ها باید از این تولیدات حمایت کنند باعث شد تا بحث تولید و اجرای نمایش‌های میدانی از عهده گروه‌های تئاتری خارج شود.

طهرانی: واقعاً مبدع این نوع از اجرا آقای بهزاد بهزادپور بود و به نحوی ایشان تولید و اجرای نمایش میدانی را آغاز کرد و پس از آن طرفدار و مخاطب پیدا کرد. تیمی که این کار را شروع کرده بود خدمت حضرت آقا رفتند و ایشان فرمودند این سبک نمایش میدانی مانند تئاتر از فرهنگ غرب به ما نرسیده و طراحی بومی و اسلامی دارد و به همین دلیل با استقبال فراوان مردمی مواجه شده است. البته منظور این نیست که تئاترهای دیگر ارزش و جایگاهی ندارند. به دلیل سبک بومی نمایش میدانی مباحث مذهبی و آئینی به شکل بهتری به مخاطبان ارائه می‌شود. طبیعتاً کار میدانی خیلی هزینه دارد و به همین دلیل است که مانند کارهای سالنی تعدادشان زیاد نیست.

این نمایش صرفا روضه‌خوانی نیست/ با حمایت مردم امکان اجرا داریم

دومین سالی است که «تنهاتر از مسیح» این سنت را شکسته و ما این نمایش را با کمک‌های مردمی اجرا می‌کنیم و دومین سالی است که از هیچ نهادی حمایت مالی نگرفته‌ایم امسال دومین سالی است که «تنهاتر از مسیح» این سنت را شکسته و ما این نمایش را با کمک‌های مردمی اجرا می‌کنیم و دومین سالی است که از هیچ نهادی حمایت مالی نگرفته‌ایم.

* یعنی سازمان اوج از شما حمایت نکرده است؟

طهرانی: در بوستان ولایت یک زیرساختی وجود دارد که سازمان اوج در اختیار ما قرار داده است ولی ما باید هزینه‌های اجرای کار را می‌کردیم که این امر از طریق کمک‌های مردمی انجام می‌شود. رقم و دستمزد عوامل «تنهاتر از مسیح» نسبت به دستمزدهای رایج سینما و تئاتر کمتر است اما هزینه‌های تدارکات، هزینه‌های روزانه نمایش و جلوه‌های ویژه سنگین است. ما با محاسبه‌ای که انجام دادیم بهای بلیت نمایش برای هر تماشاگر را ۲۰۰ هزار تومان تعیین کردیم. در سایت نمایش میدانی «تنهاتر از مسیح» هم نوشتیم که هزینه بلیت ۲۰۰ هزار تومان است، هر کس توانش را دارد بهای کامل را بپردازد، هر کس مایل است بلیت را نیم‌بها تهیه کند و هر کس هم که توان مالی ندارد گزینه بلیت رایگان را استفاده کند. سال‌های قبل همیشه اجرای «تنهاتر از مسیح» رایگان بوده است ولی امسال این گزینه‌ها را تعیین کردیم.

البته امسال هم حدود ۷۰ درصد مردم گزینه بلیت رایگان را استفاده می‌کنند.

* چرا وقتی قرار است هزینه‌های نمایش را تأمین کنید گزینه بلیت رایگان را مدنظر قرار دادید؟

طهرانی: مخاطبان وقتی در داخل فضای اجرای نمایش حضور پیدا می‌کنند، قبل از اجرا حدود ۵ دقیقه برای آن‌ها صحبت می‌کنیم و موضوع را برای‌شان توضیح می‌دهیم. این دومین سالی است که باید هزینه‌ها را خودمان تأمین کنیم. ما سال گذشته ۳۵۰ هزار مخاطب داشتیم که از این بین حدود ۳۰۰ هزار نفر بانی شدند و هر کدام بسته به توانی که داشتند از نمایش حمایت کردند. مردم مشارکت و حدود ۵۰ درصد هزینه‌ها را تأمین کردند. امسال هم هیچ نهاد و ارگانی از «تنهاتر از مسیح» حمایت نکرد و اولین سالی است که لوگوی هیچ نهادی در پوستر نمایش درج نشده است. امسال سازمان اوج زیرساخت را در اختیار ما قرار داد و هزینه‌ها را از طریق کمک‌های مردمی تأمین می‌کنیم. البته خودمان هم به سراغ نهادها و ارگان‌ها نرفتیم زیرا حال کارمان به خاطر مردمی‌شدن بهتر شده است.

بعد از توضیحات ۵ دقیقه‌ای که برای مخاطب ارائه می‌دهیم، مردم پس از پایان اجرا بسته به توان خود از کار حمایت می‌کنند. «تنهاتر از مسیح» به صورت کاملاً مردمی اجرا می‌شود. بنای ما این است که تا پایان ماه صفر نمایش را اجرا کنیم ولی اگر جایی اجرا متوقف شد بدانید که دیگر مردم از اجرا حمایت نکرده‌اند و ما هم به تنهایی توان تأمین هزینه‌ها را نداریم.

ادامه دارد...